Van migrainepatiënt tot muis... en terug

Dick de Scally

In tijden van grote migrainenood vraag ik me wel eens af waar al die resultaten van al die hoofdpijnonderzoekers nou blijven. In rustiger vaarwater overdenk ik dat hoofdpijn millennia-oud is, dat de oorzaak nog steeds niet gevonden is en dat financiën bij die speurtocht een belangrijke rol spelen. Een goed bericht voor migrainepatiënten: het onderzoek naar migraine heeft in Nederland en op Europees niveau een flinke financiële aanjager erbij. De Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) heeft eind 2004 aan 28 briljante wetenschappers over alle onderzoeksgebieden verspreid, van taalwetenschappen tot sterrenkunde, een zogeheten Vici-subsidie toegekend. Elke onderzoeker krijgt een persoonsgebonden subsidie van 1.250.000 euro. Een van die 28 is hoogleraar neurologie prof. dr. Michel Ferrari.

Dat enorme bedrag verbleekt bijna bij het bedrag dat de Europese Commissie ongeveer tegelijkertijd verleende aan het project Eurohead: 3.200.000 euro, waarvan Ferrari en zijn onderzoeksgroep van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) de aanvoerder is. Hij moet dat bedrag wel delen met 8 andere Europese universitaire instellingen. Het LUMC ontvangt het grootste deel, vanwege de uitgebreide taken: organisatie, coördinatie en penvoering. 'Dus wij kunnen de lijnen uitzetten', aldus een gelukkige Ferrari.

Het clichébeeld dat migraine een vervelend, maar voorbijgaand verschijnsel is (...maar een hoofdpijntje...), is de laatste jaren volkomen veranderd. Al in 2002 plaatste de World Health Organization (WHO) van de Verenigde Naties migraine op de top-20 lijst van meest invaliderende ziektes. De WHO ging hierbij uit van het aantal door de ziekte 'verloren' jaren. Migraine staat in de lijst voor zowel mannen als vrouwen op nummer 19 met 1,4 jaar verlies en op de lijst voor alleen vrouwen op plaats 12 met 2.4 jaren verlies. Daarnaast heeft de WHO ook onderzocht hoe belastend ziekten kunnen zijn. Het hebben van een migraine-aanval blijkt op deze lijst in de meest invaliderende categorie te vallen, even invaliderend als bijvoorbeeld het hebben van een depressie of een verlamming van alle vier de ledematen!

Ferrari c.s. gaat met de subsidie op onderzoek uit naar de (genetische) oorzaken van migraine en -in het verlengde daarvan- naar medicijnen die migraine kunnen voorkomen. We weten veel meer niet dan wel en hoe meer we weten, hoe groter de grens met het onbekende wordt. 'Morgen om 11.00 uur krijgt de volkomen gezonde patiënt A zonder aanwijsbare oorzaak rare vlekken voor zijn ogen en een half uur later zet de aanval door, waardoor hij geen geluid en licht meer verdraagt, bonkende hoofdpijn krijgt en gaat braken. Wat gebeurde er bij de start van de aanval in zijn hoofd? En waardoor is het na zoveel uur weer afgelopen? Niemand die het weet', stelt Ferrari vast.

Het traject dat Ferrari c.s. in onontdekt migraine-land gaat volgen is bekend: genetische factoren. De groep werkt met zgn. transgene muizen. In die beestjes is een genetische verandering aangebracht die ook bij migrainepatiënten voorkomt. In 2004 was al aangetoond dat een afwijkende afgifte van signaalstoffen vanuit de zenuwcellen waarschijnlijk een rol speelt bij het in gang zetten van een aanval. Er zijn nu vier migrainegenen bekend en binnenkort zullen nog twee genen wereldkundig gemaakt worden die verantwoordelijk zijn voor bepaalde vormen van migraine Maar er moeten nog meer genen zijn die een rol spelen. Hoe we dat weten? Eenvoudig, omdat niet alle aspecten van migraine verklaarbaar zijn met de genen die nu bekend zijn.

De andere route in migraine-land is die van de biochemie. Wat gebeurt er precies in de hersenen voorafgaande en tijdens een aanval. Welke veranderingen brengen de genen in de hersenen teweeg? Ferrari: 'We stellen eerst een diagnostisch profiel op: is er sprake van migraine volgens de criteria van de International Headache Society. Zo ja, dan voeren we tests uit om het begin van een aanval te begrijpen. Daarvoor gebruiken we hersenvocht dat we met behulp van een ruggenprik van migrainepatiënten afnemen. Dat klinkt eng maar deze methode wordt al meer dan 100 jaar gebruikt en is volkomen ongevaarlijk en nauwelijks belastend. Helaas bestaan er allerlei indianenverhalen over ruggenprikken maar die zijn eigenlijk allemaal onterecht. Het afgenomen hersenvocht kan dan door middel van zeer specialistische technieken geanalyseerd worden. Is het anders dan bij niet-migrainepatiënten? Zitten er biochemische verschuivingen in? Bij dat hele proces hopen we aangrijpingspunten te ontdekken voor profylactica. Met de huidige medicijnen ter voorkoming van migraine kunnen we slechts bij de helft van de patiënten de helft van hun aanvallen voorkomen. Die medicijnen zijn dus volkomen ontoereikend. Ik hoop dat wij in staat zijn preciezere profylactica te ontwikkelen met minder of liefst geen bijwerkingen.'

Tot besluit
Ferrari: 'Eigenlijk is het onderzoek een soort pingpong tussen muis en mens. Ons Vici-onderzoeksvoorstel heet niet voor niets 'Migraine, van patiënt tot genetisch diermodel, ...en terug.' Het is een risicovol project, maar als het lukt ook een met een hoge kans op een wetenschappelijke doorbraak. Uiteindelijk willen met een jaar of 5 met resultaten komen. Dat is de inschatting. Ik ben optimistisch gestemd.'

Uit Hoofdzaken, het blad van de Nederlandse Vereniging van Hoofdpijnpatiënten, 2/2005.