Het gesprek met prof.dr.P.R.Saxena vertoont bijna dezelfde lijn als die in de titel van zijn afscheidscollege: Four decades in Pharmacology: an adventurous journey from India to The Netherlands (Veertig jaar geneesmiddelenleer, een avontuurlijke reis van India naar Nederland). Tot 30 juni 2004 was Saxena hoogleraar farmacologie en hoofd van het Instituut Farmacologie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Een opvolger laat echter nog even op zich wachten. Daarom vervult hij op verzoek van de decaan van de universiteit zijn functie voorlopig nog tot 1 januari. Migrainepatiënten heeft hij voor altijd aan zich verplicht. Samen met prof. Patrick Humphrey uit Engeland en prof. Michel Ferrari van het Leids Universitair Medisch Centrum stond hij aan de wieg van sumatriptan, het geneesmiddel dat dagelijks bij miljoenen patiënten overal ter wereld de pijn van migraine verlicht. Of er een geneesmiddel komt dat migraine de wereld uit zal bannen, die vraag komt later in het gesprek aan de orde.
Auteur: Dick de Scally
Die avontuurlijke reis begon bij toeval. Saxena: 'Na mijn medicijnstudie aan de universiteit van Lucknow, een miljoenenstad in het noorden van India, vestigde ik me als 22-jarige als huisarts. Een toevallige ontmoeting bracht me in aanraking met de farmacologie. Daar ging toen mijn belangstelling al naar uit. Die tijd, 's ochtend en 's avonds huisarts en overdag farmacologiepromovendus, heb ik als heel zwaar ervaren. Waar die interesse in farmacologie vandaan kwam? U zult het misschien niet geloven, maar een van de oorzaken was de brandnetel. Ik kwam erachter dat in die plant -evenals in sommige andere planten trouwens- serotonine zit. Het branderig gevoel na aanraking wordt veroorzaakt door die stof. Misschien hebben brandnetels ook wel hoofdpijn... Het bestaan van serotonine in het bloed was al in 1948 aangetoond door de heren Erspamer uit Italië en Page uit de Verenigde Staten.'
Wat volgt is een college farmacologie met het onderwerp serotonine. Serotonine is een zgn. boodschapperstof, een neurotransmitter. De stof overbrugt de minieme ruimte tussen zenuwuiteinden, waardoor een prikkel zich van de ene zenuwcel naar de andere kan verplaatsen. De gemiddelde mens beschikt slechts over ongeveer 10 mg serotonine. Als je dat bedenkt, dan zijn de farmacologische en psychologische effecten enorm. Serotonine bevindt zich o.a. in de hersenen, waar de stof invloed uitoefent op onder meer eetlust, angstgevoelens, seksueel gedrag, slaap, geheugen, leren, temperatuur, stemming, spierspanning, evenwicht van bloedplaatjes, noem maar op. Maar in de hersenen kan een verlaging van serotonine bijvoorbeeld leiden tot depressies of migraine.
Terug naar de loopbaan. 'De farmacologie had mijn grote interesse en ik wilde bij een farmaceutisch bedrijf werken. Dit was toen alleen in het westen mogelijk, niet in India. Het jaar 1965 heeft bijna helemaal in het teken gestaan van sollicitatie. Ik schreef een brief naar o.a. Organon in Schotland en kreeg een brief terug van Organon uit Oss in Nederland. Om een lang verhaal kort te maken, vanaf juni 1966 zette ik mijn carrière voort in Nederland. In 1970 kwam er een plaats vrij bij de Medische Faculteit Rotterdam, de voorloper van de Erasmus Universiteit en nu Erasmus Medisch Centrum geheten. Dat leek me een vooruitgang. Academicus, dat had toch eigenlijk mijn grote voorkeur. Sinds dat jaar bestaat mijn leven uit doceren, onderzoeken en het begeleiden van onderzoek voor promoties. Uit die tijd dateren ook de eerste publicaties naar de rol van serotonine bij migraine.' Wat volgt is een college bloedsomloop.
In 1969 ontdekte wijlen professor Heyc, een neuroloog uit Berlijn, dat in de pijnfase van migraine bloed in de aderen van de patiënt lichter van kleur is dan buiten een aanval om. De conclusie is dan dat het zuurstofgehalte van dat bloed dus hoger moet zijn dan gewoonlijk. Maar hoe kan dat? Slagaderlijk bloed is lichter van kleur dan aderlijk bloed, want een deel van de zuurstof wordt onttrokken uit de capillaire vaatjes. Tijdens een migraine-aanval is dat kleurverschil echter weggevallen. Raadsels. Er is bekend dat tussen de slagaderen en de aderen rechtstreekse verbindingen bestaat, de zgn. shunt-vaten, waar in gewone toestand bijna geen bloed doorheen stroomt. Tijdens een migraine-aanval gaan deze shunts verwijden en neemt het bloed de kortste weg tussen slagaders en aders. Hierdoor krijgen de weefsels minder bloed en het zuurstofrijke bloed van de aderen komt in de slagaders. Ook nemen de pulsaties in het bloed toe, vandaar dat migraine de patiënt die kloppende hoofdpijn bezorgt. Om de verwijding van de bloedvaten dus van de hoofdpijn tegen te gaan kunnen we middelen als ergotamine toepassen. Omdat ergotamine ook serotoninereceptoren aangrijpt, zijn we in die richting doorgegaan met onze onderzoeken.
Saxena: 'Wil je de ongemakken van migraine bestrijden, dan moet je dus de serotoninereceptoren beïnvloeden. Of je zou de effecten van de stof moeten nabootsen of juist tegengaan. Bij migraine zijn de bloedvaten buiten de hersenen verwijd, na daartoe aangezet te zijn door dat deel van de hersenen dat hypothalamus heet. Dat laatste is nog steeds een vermoeden. We denken dat die verwijding het gevolg is van een verlaagd serotoninegehalte. Dat laatste is tot nu toe nog niet geheel vastgesteld. Niettemin, door toediening van serotonine kunnen de bloedvaten weer samentrekken, zodat de hoofdpijn verdwijnt. Echter, serotonine wordt snel afgebroken waardoor het hooguit een paar minuten kan werken. Daarom moet je een chemische verbinding maken die gedurende een langere tijd effect heeft. Daar is dan de Engelse farmacoloog Pat Humphrey naar op zoek gegaan. Het heeft nog tot 1991 geduurd voor men met sumatriptan als medicijn naar buiten trad. Van stof tot medicijn, dat is een jarenlang proces.'
'Het verschil tussen ergotamine en sumatriptan? Ergotamine werkt evenals sumatriptan op de bloedvaten, maar het aantal bijwerkingen van ergotamine is groter. Een daarvan is ergotisme, het verschijnsel dat door teveel ergotamine allerlei niet-gewenste verschijnselen optreden: vaatkramp, diaree, duizeligheid, enz. Ergotamine kan medicijn-afhankelijkheid veroorzaken. Ik heb het iemand eens zo horen uitleggen: vroeger nam ik ergotamine als ik migraine had; nu ben ik medicijnafhankelijk en gebruik ik ergotamine voordat ik migraine krijg, maar ik krijg het toch.'
'Een ander nadeel van ergotamine is dat de resorptie, dus de opname in het lichaam, veel complexer en moeilijker verloopt dan een triptan. Maar bij een juist en voorzichtig gebruik kan ergotamine heel goed als medicijn dienen om een migraine-aanval te stoppen. Toch wordt het zelden meer voorgeschreven, althans veel minder dan de triptanen. Overigens, ook triptanen hebben hun bijwerkingen. Afhankelijkheid is daar ook een van.'
'Uw vraag naar hèt geneesmiddel dat migraine volledig uitbant, is heel moeilijk te beantwoorden. Triptanen zijn gemakkelijk toe te dienen; ze zijn effectief en betrouwbaar, dat wil zeggen dat je bij ieder gebruik hetzelfde effect kunt verwachten. De komst van de triptanen heeft bij de farmaceutische firma's een enorme ontwikkeling gegenereerd. Het onderzoek naar migraine staat weer in de belangstelling. In die zin is de weg naar het ultieme geneesmiddel wel ingeslagen, maar die weg is nog geplaveid met hobbels en valkuilen. Een paar jaar geleden leek de vondst van het migraine-gen een antwoord te geven, maar ik weet niet of daar de oplossing ligt. Misschien moeten we het zoeken bij verschillende stoffen voor verschillende patiënten. Er dient onderzoek plaats te vinden naar de generator van migraine. Wat zet een aanval in gang? Nee, de vondst van het ultieme geneesmiddel zie ik niet op korte termijn.'
'Of alternatieve geneeswijzen een oplossing zijn? Mijn antwoord met de pet van de farmacoloog zou zijn: alleen als alternatief bewezen wordt met dezelfde normen en voorwaarden als dat gebruikelijk is in de klinische farmacologie. Het bewijs leveren dat die therapieën effect hebben is moeilijk, zo niet onmogelijk. Maar als ik migrainepatiënt zou zijn die geen of onvoldoende baat zou hebben bij de huidige medicijnen, zou ik er misschien heel anders tegenaan kijken.'
Het gesprek is nauwelijks afgelopen of de volgende afspraak staat alweer voor de deur van zijn kamer. Nee, farmacoloog Saxena is nog lang niet met pensioen.
De Nederlandse Hoofdpijn Vereniging (NVH) heeft op 19 november 2004 een prijs genoemd naar prof.dr.P.Saxena. De prijs is voor de auteur van de beste wetenschappelijke publicatie over hoofdpijn, verschenen tussen 15/9/2004 en 15/9/2005 in een internationaal wetenschappelijk tijdschrift. De beoordeling geschiedt door de wetenschappelijke adviescommissie van de NVH. De onderzoeker moet jonger zijn dan 40 jaar. De winnaar ontvangt 1500 euro plus een oorkonde. De eerste uitreiking zal plaatsvinden tijdens de wetenschappelijke vergadering van de NVH in november 2005.
Uit Hoofdzaken 4 - 2004
Terug naar Medisch
Terug naar de Migrainerubriek