Over Migraine

Het ontregelde lijf

"De laatste twee jaar ben ik depressief, omdat ik moeilijk kan leren leven met mijn migraine", schreef een migrainepatiënte. Zij was niet de enige. "Lithium is een middel dat gebruikt wordt voor de behandeling van manisch-depressieve psychose. Onderzoeken bij chronische clusterhoofdpijnpatiënten wezen een effectiviteit uit van bijna 90%", schreef een neuroloog naar aanleiding van een vraag van een lezer. Depressie en migraine, bestaat er een verband?


Migraine en depressie worden in brieven van lezers en in de literatuur tè vaak als gezamenlijk lijden genoemd om van toeval te kunnen spreken. Bestaat er tussen die twee ziektes een of ander verband? Spelen zich in het duister van het lijf ontregelende, chemische processen af waardoor depressie en migraine samen bij één patiënt kunnen voorkomen? Onderzoeken toonden kleine overeenkomsten en grote verschillen aan. Migraine en depressie zijn uiterst ingewikkelde ziektes met vele verschijningsvormen. De chemische processen in het lichaam die daarbij horen zijn oneindig veel complexer dan hieronder is aangestipt.

Voor een omschrijving van 'depressie' staat ons een groot aantal boeken en artikelen ten dienste. Er dient onderscheid gemaakt te worden tussen depressieve buien van somberheid, neerslachtigheid of zwaarmoedigheid, en depressie als psychiatrische ziekte of stoornis. Een heldere uiteenzetting van depressie geven , psychiaters verbonden aan het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam

Kenmerken depressie

Volgens het gangbare classificatiesysteem van psychiatrische stoornissen geldt voor depressie dat ten minste vier van de volgende zeven symptomen aanwezig moeten zijn om van een depressie te kunnen spreken:

  1. gewichtsverlies, zonder dat de patiënt dieet houdt;
  2. inslaap-stoornissen;
  3. gevoelens van rusteloosheid of juist van traagheid;
  4. vermoeidheid of verlies van energie;
  5. het gevoel van waardeloosheid of van overdreven of onredelijke schuldgevoelens;
  6. concentratieproblemen of besluiteloosheid;
  7. terugkerende gedachten aan de dood of om zelfmoord te plegen.
De symptomen van depressiviteit kunnen van patiënt tot patiënt verschillen. Soms vertoont iemand 'slechts' twee symptomen; een ander vertoont ze allemaal. Kenmerkend voor een depressie, door Swinkels en Schene 'de gestolde tegenslag in het leven' genoemd, is in ieder geval het disfunctioneren, het niet op de 'normale' manier omgaan met zichzelf en anderen, met leven en werk.

Overeenkomsten en verschillen

Depressie heeft (in willekeurige volgorde) een psychologische en een sociale kant. Over de chemische kant heb ik het verderop. Dat zijn al twee overeenkomsten met migraine, maar die zullen niet alleen voor de ziekte 'migraine' gelden. Psychologisch hebben migraine en depressie gemeenschappelijk dat ze ('open deur') een grote invloed op de gevoelens van de patiënt hebben. De uitlokkers van beide ziektes zijn, althans bij bepaalde migraine- en depressieve patiënten, ook psychologisch bepaald. De verwantschap in sociaal opzicht geldt voor de reactie van de omgeving. Familie, vrienden en bekenden zien de patiënt lijden en lijden mee, vooral door het gevoel niet te kunnen helpen.

Glover somt 65 boeken en artikelen op waarin verschillen en overeenkomsten tussen depressie en migraine aan de orde komen. Waar het gaat om het vóórkomen van beide 'disorders' in ziektegschiedenissen haalt hij een onderzoek van Breslau aan. Daarin werd de psychiatrische voorgeschiedenis van 879 mensen zònder migraine vergeleken met die van 128 mensen mèt migraine. In de eerste groep kwam depressie voor bij 10,4 procent van de mensen. De tweede groep 'scoorde' hoger: van de 128 mensen met migraine kwam bij 34,4 procent ook depressie voor. Zou aanleg het derde gemeenschappelijke aspect van depressie en migraine zijn?

Migraine heeft een erfelijke component, dat is een overbekend feit. Allerlei onderzoeken, o.a. van Merikangas ,wezen uit dat familieleden van proefpersonen met migraine zelf ook grote kans hebben op migraine. Hebben familieleden van proefpersonen met een depressie eveneens kans op een depressie? Uit het onderzoek bleek dat die kans kleiner is dan die bij de migraine-groep. De vraag was ook of depressie bij familieleden van migraineurs opvallend meer voorkomt dan bij niet-migraineurs? Het onderzoeks-antwoord luidt: neen. Zou migraine bij familieleden van depressieve patiënten meer voorkomen dan bij niet-depressieven? Ook nu luidde het antwoord: neen. De conclusie moet zijn dat de aanleg voor depressie anders bepaald is dan die voor migraine. Blijkbaar is de groep met de combinatie migraine–depressie een subgroep met aanleg voor beide ziektes.

Neurotransmitters

Tussen de chemische processen van migraine en depressie zitten verschillen en overeenkomsten, aldus Glover. Eén overeenkomst is deze: de stof die zowel bij depressie als migraine een rol kan spelen, is de neurotransmitter 5-HT. "Zenuwen zijn niet slechts lange draden door het lichaam. Er zijn schakelplaatsen ('synaps' genaamd) waar een signaal van de ene zenuw aan de andere wordt doorgegeven. Zo'n schakelplaats is een spleet waarin het einddeel van de eerste zenuw een chemische substantie uitstort, die dan op het begin van de tweede zenuw effect blijkt te hebben." Zo'n chemische substantie heet een neurotransmitter. Serotonine is daar één van. Een verstoring van de serotonine-huishouding (meestal een tekort aan de serotonine 5-HT) kan een migraine-aanval uitlokken bij mensen die daar gevoelig voor zijn. Als je die verstoorde huishouding herstelt, kan de aanval minder hevig worden of zelfs helemaal stoppen. Sumatriptan (ImigranÒ) is een stof die door een scheikundige verandering van serotonine is afgeleid. Het middel heeft daardoor enkele eigenschappen van serotonine, maar lang niet alle. Sumatriptan helpt niet in alle gevallen. Alleen als de hoofdpijn veroorzaakt wordt door vaatverwijding rondom de schedel, vernauwt sumatriptan de bloedvaten en daardoor vermindert de pijn. Een verstoring van de serotonine-huishouding kan een oorzaak of een van de oorzaken van een depressie zijn. Wat die chemische kant betreft lijkt migraine op een depressie, maar ze vormen geen eeneiige tweeling. Om die overeenkomst aan te tonen zou een onderzoek bij migraine- en depressiepatiënten op precies dezelfde manier moeten gebeuren, iets wat bijna onmogelijk is. Bij migrainepatiënten wordt het onderzoek naar de aanwezigheid van (voldoende) serotonine gedaan 'buiten een aanval om', terwijl het bij depressieve patiënten bijna altijd in hun 'slechte' periode wordt uitgevoerd.

De chemische verwantschap tussen migraine en depressie is geen 100 procent. Een injectie met ImigranÒ, dus met een stof die afgeleid is van serotonine, heft bij de meeste patiënten een aanval op of vermindert in ieder geval de pijn. Maar het is niet zo dat een dergelijke injectie een depressie vermindert of opheft. Andere medicijnen tegen migraine, bijvoorbeeld MAO-remmers, hebben weer wel invloed op depressie. Aan de andere kant kunnen medicijnen tegen depressie migraine-aanvallen blijkbaar helpen voorkomen. Want, schrijft de patiënteninformatie van de apotheek bij 'Antidepressiva': "Sommige antidepressiva worden ook toegepast bij bepaalde angststoornissen, chronische (zenuw)pijn en ter voorkoming van migraine." (Cursivering van mij, DdS.) Hoe de ingewikkelde ontstaans-processen van migraine en depressie precies werken en hoe de (meeste) medicijnen tegen depressie en migraine hun effectieve werk doen, is volgens Glover nog steeds onderwerp van uitgebreide onderzoeken.

Depressie tijdens migraine

Migraine en depressie worden te vaak als gezamenlijk lijden genoemd om van toeval te kunnen spreken, schreef ik in het begin. Komt migraine uit een depressie voort of andersom? Het kan, in bepaalde gevallen bij bepaalde patiënten, maar het is niet aangetoond. De enige zekerheid is dat tijdens de hoofdpijnfase van een migraine-aanval depressieve gevoelens kunnen voorkomen. Let wel: geen depressie maar depressieve gevoelens, dus tijdelijk, zolang de aanval duurt. Het tijdsverloop van een migraine-aanval verschilt enorm van dat van een depressie. Eén migraine-aanval duurt hooguit ongeveer 72 uur, maar een depressie kan weken, maanden of zelfs jaren duren. Migraine kent verschillende stadia en ieder stadium kent zijn eigen emotionele verschijnselen. In het begin (voor of tijdens de gezichts- en gehoorstoornissen) kunnen stemmingsveranderingen optreden. De patiënt is bijzonder opgewekt of juist terneergeslagen.

Tijdens het 'hoogtepunt' van een migraine-aanval kan een depressieve stemming optreden. "De belangrijkste emotionele verschijnselen tijdens het klinisch herkenbare deel van een gewone migraine worden gevormd door (…) een toestand van lusteloosheid en depressie tijdens de late stadia." Als een aanval lang duurt of na korte pijnvrije tussenpozen terugkomt, veranderen ook de emoties. Dan gaan acceptatie van lijden, gevoelens van neerslachtigheid en passiviteit overheersen. Maar ook boosheid, wrok, wanhoop, razernij, weerzin ten opzichte van alles en iedereen, niet in het minst tegenover zichzelf, kunnen deel uitmaken van deze emotionele crisis.

Ongerust

Moeten patiënten die aan beide kwalen lijden ongerust zijn? Migraine is geen ziekte die 'overgaat'. Hoogstens kunnen patiënten met hulp van allerlei middelen de frequentie en de intensiteit van de aanvallen reduceren. Depressie kan (met biologische en psychologische ingrepen) verbeterd worden, al is er in 20 procent van de gevallen terugval in de drie jaar van de behandeling. Dokter Lawrence Robbins, Amerikaans neuroloog: "Belangrijk voor de patiënt is te weten dat depressie en migraine, apart of in combinatie voorkomend, heel goed te behandelen zijn. De belangrijkste eerste stap om de ziektes te begrijpen en onder controle te krijgen is die naar de huisarts."

Conclusie?

Bij migraine spelen in verschillende mate psychologische, sociale en chemische factoren een rol. Dezelfde factoren zijn ook herkenbaar bij een depressie. De aanleg voor depressie is anders bepaald dan die voor migraine. De groep met de combinatie migraine–depressie is waarschijnlijk een subgroep met aanleg voor beide ziektes. Een depressie is vooral chemisch een ander soort ziekte dan migraine met verschillende oorzaken bij verschillende subgroepen. Als onderdeel van het hoogtepunt van een migraine-aanval kàn een depressieve stemming optreden. Dan is het verband het meest zichtbaar, maar niet of nauwelijks chemisch aangetoond. Misschien zijn er voor bepaalde subgroepen met de combinatie migraine/depressie gemeenschappelijke geneesmiddelen.

Tussen mes en keel

Voor een meer beeldende beschrijving van depressie maken we even een zijsprong naar Tussen mes en keel van Geerten Meijsing, de voor de Libris Literatuur Prijs genomineerde roman waarin de hoofdpersoon (Meijsing zelf?) zeer persoonlijk en pijnlijk verslag doet van de hellevaart van zijn jarenlange depressiviteit. Meijsing: "Geestelijke pijn kan niemand zich voorstellen die geen metafysische angst heeft gekend. Het is bepaald iets anders dan hoofdpijn of alledaagse somberheid. De mond staat voortdurend geopend tot een geluidloze schreeuw. Je zou dat zwarte hart met eigen handen uit je borst willen rukken. Je blijft alleen in een leeg universum. Alles doet pijn."

Een fascinerend boek over de complexe materie van stemmingsstoornissen is Een gevoel apart door psychiater Peter C. Whybrow, met de zeer Amerikaans aandoende ondertitel: Effectief omgaan met depressies en andere stemmingssoornissen Ook de stilistische aanpak is Amerikaans. Whybrow begint ieder hoofdstuk met een uitgebreide beschrijving van een 'geval', diens/haar ziektegeschiedenis, diagnose en therapie. Daartussendoor geeft hij een overdadige hoeveelheid informatie over de verschijningsvormen van stemmingen, de oorzaken van stoornissen, de behandeling (inclusief medicijnen) en de ontwikkelingen van het moderne onderzoek. Voor de een zullen de 'gevallen' herkenbaar zijn, voor de ander vormen ze overbodig leesvoer. Misschien heeft Whybrow daar rekening mee gehouden, want de alinea's met 'gevallen' zijn óók heel herkenbaar en dus gemakkelijk 'overslaanbaar'.

Dick de Scally

Uit: Hoofdzaken, april 1998

Terug naar Medisch

Terug naar de Migrainerubriek