Uut `t achste nummer, vojaer 2000
Cees Maas
Bedienkiengen bie de erkennienge van het Zeeuws
’Oe oprecht is de liefde vo de dialectrenaissance?
Ik praote gewoon Zeêuws mee m’n vrouwe en m’n moeder. Nie
plat, mae Zeeuws. Aoltied gedae, ’t gaet gewoon vanzelf. ’t Is zò gewoon dat ’t
ongewoon is as me Nederlands tegen mekaore praote, as t’r iemand anders bie is
die gin Zeeuws verstaet bievobbeld. As me dan Nederlands praote, klienkt ’t wè
zo kunstmatig tusssen mien en m’n vrouwe, dat me dikkels moete lache (mag ik de
suiker, schat?).
Ik praote gewoon in de taele waèr as ik ook in dienke.
Da’s wè zò makkelijk. Ons praote Zeêuws. En, net as vee van onze gewone
Zeêuwstaelige vrienden, vinde me de jaerlijkse dialectendag in Kapelle volsloge
belachelijk, wan daè lache ze maè een potje om onze taele, daè maeke ze d’r een
cabaretstikje van mee beuterbabbelaers, dat verdomde kacheltje op den diek en
die eêuwige klederdracht. I chop it down with the palm
of my hand.
Daè op die
dialectendag neme ze kortom, onze taele as modern communicatiemiddel nie
serieus. Folklore en moderne taele bin trouwens doôdsvieanden. ’t Zelfde
’andjevol mènsen dat as je aoltied ziet op die dialectendag is ’t ’ier vanzelf
nie mee seêns. Maè dat ’oeft ook niet. Ons praote gewoon Zeêuws en ons zie je
nie op dien dag. En de meêste Zeêuwen trouwens nie.
J’oef niet
overdreven lyrisch te doen over je taele, maè je moet ’t ook nie belachelijk
maeke, wan dan maek je j’n eige belachelijk.
Ik praote Zeêuws en
a ’k Anja Kopmels – die voraol - , Engel Reinhoudt, Surrender of Ries de Vuijst
’ore zienge, dan vin ik ’t de mooiste taele van aollemaele. Dan kan ’k er soms
wè om jule, zo mooi vin ik ’t Zeêuws van klank en kleur en diepte. Ik bin van
Walcheren, maè zoas ze op Schouwen praote, of op Tholen, dat is soms meziek vo
me. Of Goereê en Flakkee, en zelfs Knokke, dat is naebie thuus.
Omdat ze me ’t
vroege en ik taemelijk nieuwsgierig gemaekt wier deur aolle ontwikkeliengen
rond de erkennienge van ’t Zeêuws, bin ik lid g’ore van de Commissie voor
Dialectbevordering, een gaeve Nederlandse titel vo een groep verondersteld
deskundige Zeêuwen die advies moe geve an ’t provinciebestuur over de
erkennienge van het Zeeuws als streektaele. Oort ’t erkend, dan bestaet ’t ook
officieel, en daè kunne dan voordêlen an vastzitte, bievobbeld in de vurm van
subsidies vor ’t onderwijs, om maèr is wat te noemen (een vriend van me die
niks mee ’t dialect eit, maè wè taemelijk vee verstand eit van taele, ’oorde
dat, wier kwaed en zei: ‘ze moeten verdomme meer geld pompen in onderwijs in
Nederlands in plaats van in dat streektaaltje’. Ik docht daèrover nae en vond
dat daè ook wè wat inzat).
Om biebels geeve’k
niet zòvee, die worre deur de blinde mieredrift van de zendeliengen toch wè
vertaeld, maè Hemingway in ’t Zeêuws en Pirsig en Kerouac, daè zou ’k toch wè
’s een middagje of tiene an ’t goudviskommetje in ’t Berkenbosch mee wille
zitte.
As een duunroôsje mee kunstmis
Mae goed, die
Commissie. Daè zitte vor een deêl dezelfde mènsen in die je ook ziet op die
verrekte dialectendag, alleên kwam ik er achter da ze desondanks toch wè
sympathiek waere. Uut onze groep wier een wèrkgroep geformeerd, de Werkgroep
Erkenning, die een ‘Haalbaarheidstudie’ (jae, in onze groep strooie ze mee
Zeêuwse woorden) gieng maeke.
Afijn, d’r kwam een
rapport waèruut bleek dat erkennienge van ’t Zeeuws ‘haalbaar en wenselijk’
was. En ’t moe gezeid, ’t is een goed rapport, dat nog een aantal nieuwe feiten
aan ’t licht briengt ook. De wèrkgroep schat dat meer as den ’elt van aolle
mensen in Zeêland en Goeree-Overflakkee Zeeuwstaelig (of liever: tweêtaelig)
is, mènsen dus zòas m’n vrouwe, m’n moeder en ik. En da’s een verheugende
mededêlienge as ’t om beschermienge van een historische streektaele gaet. ’t
Zeeuws leeft dan ommers nog volop. Een electoraal ingesteld politicus zou ’ier
juichend praote van een ‘onverslaanbaar draagvlak’.
’t Was de lèste
vuuf jaer ook wè merkbaer. Zeeuwse
vertelaevonden en festivals trekke vee publiek. D’r is serieus theater in ’t
Zeêuws, d’r bin serieuze Zeeuwstaelige internetsites, d’r is een levendige
Zeeuwstaelige muziekwèreld, plus dat er
regelmaetig Zeêuws proza en Zeêuwse poëzie oort uutgegeve. ’t Lieve
tiedschriftje Noe bievobbeld, bloeit as een Oôstkappels duunroosje mee
kunstmis.
Iedere Zeêuw weet
natuurlijk dat ’t Zeêuws nie bestaet. In Axel praote ze glad anders as in
Domburg. Mae dat neukt niks. De Zeêuwse streektaele is een verzaemelienge
locale en regionale dialecten die z’n eige uutstrekt in een taelgebied van
Duunkerke toet boven Goereê-Overflakkee. Maer omdat Belgie en Frankriek ’t
Europees Handvest voor Streektalen en Talen van Minderheden nie ’ebbe
onderteikend, bluuft erkennienge van ’t Zeêuws binnen de Nederlandse grenzen.
Een eige, bescheie literatuur
Zuver taelkundig
geziee ore de dialecten in het Land van Hulst en in ienkele Zeêuws-Vlaomse
grensdurpen in oôstelijk Zeêuws-Vlaenderen nie toet de Zeêuwse dialecten mae
toet ’t Oôst-Vlaams. Maè de sociale banden mee de angrenzende Zeêuwstaelige
gebieden bin zò stèrk dat deze dialecten ondertussen volgens taelkundigen as zeer nauwverwant kunne
ore beschouwd.
Zeêuws ei weinig mee
Nederlands van doen, ’oewel vee mènsen nog dienke dat ’t een dialect van ’t ABN
is. Vergeet ’t mae. ’t Nederlands ontstieng as standaardtaele in de zestiende
en de zeventiende eeuw, gebaseerd op ’Ollandse, Braebantse en Vlaomse dialecten.
’t Zeeuws ei niks an dat proces biegedroge en ’ieuw taelkundig ’eêl wat
belangrieke Zeêuwse eigenaordigeden.
An ’t begin van de
negentiende eêuw stoeng ’t Zeêuws zò verre van ’t Nederlands af, dat een eige,
bescheie literatuur meugelijk was.
Zeêuws is stik-oud.
Vee ouwer as ’t Nederlands. Jacob van Maerland riemde in ’t jaer 1271 in de
proloog van zien ‘Sinte Franciscus Leven’: ‘men moet om de rime te souken /
misselike tonge in bouken: / Duuts, Dietsch, Brabants, Vlaems, Zeeus; / Walsch,
Latijn, Grieks ende Herbreeus’. En een ’eêl gaef moment: in 1526 oort vor ’t
eest bewust in de Zeeuwse streektaele geschreve. En Jacob Cats, de
zeventiende-eêuwse dichter en staatsman schreef ‘somtijds Zeeus en somtijds
Hollands’.
Begriepe wat er speelt
En binnen Zeêland
ziee me dus noe een oplevienge van de streektaele, vooral in de culturêlen
’oek. Zeêland is daèmee gin uutzonderienge in Europa. Neê, Zeêland doe volop
mee an wat dan ’eêt de Europese ‘dialectrenaissance’ (de wedergeboorte van ’t
dialect), waèrof ’t befaemde taelkundig onderzoeksinstituut het Meertens
Instituut kommende baemisse op Nederlands vlak een groôt onderzoek naè gae
doee. De oplevieng van ’t dialect zòas me noe ziee, in het biezonder in
literaire, muzikale en theatrale vurmen. En dat leênt z’n eige vanzelf
uutstekend vo volkskundig of ethnologisch onderzoek.
Wan je moe wè ’s
over je eige benepe grenzen ’eene kieke om te begriepen wat er thuus speelt. De
lèste jaeren is t’r in Nederland - net as in vee andere dêlen van Europa - een
opmerkelijk verschiensel waer te nemen. Terwiel ’t dialect z’n oorspronkelijke
betêkenisse van aolledaegse omgangstaele tussen gewone mènsen an ’t verliezen
is, en in sommige streken a ’êlemaele verdwene is, rukt het drussig op in, zei
mae, culturêle domeinen waèrof ’t nooit eerder een soortgelieke rol speelde,
zòas bie religieuze diensten, literatuur, popmuziek, toneêl en cabaret.
’t Rapport van de
Zeêuwse wèrkgroep signaleert dat verschiensel ook, a noeme ze ’t nie zò
expliciet. A je dan naegaet da de taele eên van de belangriekste
cultuurutiengen is, waèrin de identiteit van een ’êle groep z’n eige uut,
waèrin de indentiteit van een ’êle regio of streek z’n eige uut, en dat dialect
daèbie eên van de stèrkste draegers van een regionale indentiteit is, is ’t ’eêl
belangriek dat juust die culturêle gebieden goed gestimuleerd ore as nieuwe
kraemkaemers van de dialectrenaissance. En dat noe, zie ’k in Zeêland nog nie
gebeure as ik de plannen aol ’s bekieke.
Wan iets in ’eêl
deze discussie dat me toet groôt wantrouwen stemt, is nog nie zòzeeer ’t plan
om een, wat ze dan noemen, streektaalfunctionaoris te benoemen, maer wè dat ze
die man of vrouwe automatisch provincie-ambtenaer wille maeke. Wan moet een
ambtenaer, mee aolle respect vo de functie, mae moe noe een ambtenaer dan onze
taele gae draege? Bin me dan a zòverre gezakt dat de paus van ’t Zeêuws strek
in loonschaele acht van de Provinciale Griffie terechtkomt? Mee de pet in z’n
’and vo z’n superieur? Afhankelijk van de politieke waan van den dag, de
willekeur van een tiedelijk bestuur en de absolute non-creativiteit van zòiets
as de provinciale commissie Welzijn? Is dat de toekomst van onze streektaele?
Mae d’r bin nog meer bedienkiengen. En èrgere ook wè.
De instellienge van
streektaalfunctionaorissen in Nederland is een gevolg van de dialectrenaissance
- kennelijk leeft er in in ’t provinciaole bestuur de gedachte dat streektaele
en streekcultuur zò belangriek zien dat ze de financiering van een eige functie
rechtvaerdigen.
An de andere kant
moete de functionarissen geziee ore as stimulators van een herleefde
belangstellienge en een legitimatie van die belangstellienge (as een ambtenaer
z’n eige d’r mee bezigoudt, moet ’t wè belangriek zien).
En de provincies die
a een bitje verder bin as Zeêland, voere natuurlijk vrolijk een verschillend
beleid. Net ’oe of de politieke pette op dat moment staet. De taele als
volleybal van de politieke willekeur.
In Gronienge moe de
betrokken ambtenaer een taelkundige weze. In Twente moet ’t er eên zien zonder
specifieke taelkundige achtergrond, maè wè mee een stèrke band mee de eigen
cultuur, bievoorbeeld een schriever of zanger. Leêp is in dit verband ook de
locatie van de werkplekke van die functionaoris. In Gronienge is dat de
universiteit, in Drenthe het provincie’uus, in andere plekken gaet ’t om een
zò’n bitje zelfstandige locatie of instituut.
D’r bin zòvee
verschillen omdat er bie de verschillende politieke besturen natuurlijk
verschillen van opvattiengen bestae over de rol en ’t belang van de
streektaele.
De taele mag nooit misbruukt ore
De Nederlandse
dialectrenaissance is dus nie alleêne maè een spontane bewegienge. Ze oort
beleidsmatig gesteund en misschien wè gestierd. De streektaalfunctionarissen
’ebbe ambtswege de opdracht ‘eigen taal en cultuur’ van ulder provincie of
streek te stimuleren.
Los van de taele mee
aol z’n komma’s en z’n punten speelt er nog iets dat nie los geziee kan ore van
deze zaek. De indentiteit van ’t provinciebestuur zellef. Ommers, a jaerenlang
is er een discussie over het voortbestaen van de diere en omslachtige
provinciebesturen an de gang, en de provincies zelf doee er vanzelf aolles an
om maè te bewiezen dat ze nôdig bin. Dat ze een waerdevolle, zelfs Europees
erkende indentiteit è.
Kiek, en in dit
licht gaet de roep van de provincie om erkennienge van de eigen streektaele
ineêns een stikje minder zuver klienke.
Oort de streektaele
in Zeeland ook gebruukt om ’t eige bestuurlijke voortbestaen te waerborgen? Is
t’r spraeke van valse liefde en trapt iedere dialectliefhebber daè mee open ogen
in? Waer of nie waer, ’t bin vraegen die gesteld moeten ore. De taele mag nooit
misbruukt ore vo zukke laege spelletjes.
Dit oort natuurlijk bie ’oog en laeg ontkent op
het Middelburgse provincie’uus maè ze kunne eênvoudigweg nie ontkenne dat ’t
belang van een eigen provinciaol bestuur oort onderstreept deu te wiezen op de
‘eigenheid’ van de gemeênschap. En a je dat as slim provinciebestuurder in de
gaten eit, oort ’t wè ’eêl verleidelijk om je in te spannen voor erkennienge
van de streektaele. Dat noeme ze in de politiek noe een win-win-situatie. J’ou
j’n eige baan, je win fors mee de kommende verkiezingen en ze bouwe laeter nog
een standbeêld vo je ook. Pal vo de ingang van de Vroône in Kapelle, waè ieder
jaer die fantastische dialectendag oort g’ouwe.
Verjaerdag
De
doôze mee gebak
stae
al een uure
op
een koele plekke
in
de schuure
klam
te worren
deu
’t wachten
op
de gasten
’t
is keurig gesorteerd
zonder mokka en
zonder schuum
vuuftien stuks
da’s
lekker ruum
de
mist trekt
in
dunne slierten
over
’t pas
gespitte
’of
kael is ’t wachten
op
de gasten
mae
lank za ’t nie meer dure
vor
een feêstje tussen moorkop,
romoorn
en appelpunt:
de muzen bin d’r eerder
as de buren
Marco Evenhuis
Luustere
’t Zeêuws as
taele erkend. As táele! D’r doet wat op in dit land van ‘mist en mest’, zòas
dialectvriend Lo van Driel ooit in een stik in de PZC uut z’n nikke stuukte. ’t
Zeêuws een taele. Vee mensen è ‘t idee da je een bonte berg dialecten, zòas die
in Zeêland en in de gejegente daèvan gepraot ore, nie as eên taele kan erkenne.
En net zòvee mensen bin van mênienge a zò’n erkennienge gevaer vo ’t ’Ollands
oplevert, nie nôdig is om a gin mens mì Zeêuws praot of zuver een trucje is om
centen uut Brussel binnen te rieven.
Niks
van dat aol. Erkennienge van ’t Zeêuws betêkent dat aolle Zeêuwse dialecten
erkend ore as belangriek deêl van ons cultureêl erfgoed én as levend onderdeêl
van de Zeêuwse regionale cultuur (en dus oôk van de Zeêuwse saemenlevienge van
dezen tied in z’n g’eêl). Erkennienge betêkent een officiêle bevestigieng van
de daegelijkse situatie in Zeêland zòas me die a ’onderden jaeren kenne: Zeêuws
en ’Ollands leve ’ier keurig nest mekaore, mee ielk z’n eige domeinen. Andacht
of steun vo ’t eên wil dáerom nog nie zeie a je ’t aore af moe vaolle. Ielke
weldienkende streektaelvorvechter kan nie anders as óók ’t Nederlands steune.
’t Nederlands is net zò wel een deêl van ons Zeêuwse culturêle erfgoed. Enkelt,
binnen Zeêland eit ’t Nederlands noe eên keer glad gin steun nôdig om überhaupt
te kunne overleven. ’t Zeêuws eit dat wè. En nie te zunig.
Waerom?
Om weerstand te kunne bieën an de toenemende vervlakkieng die a je overaol op
de wèreld ziet. Op aolle gebieden. Ons wille die weerstand biee op ’t gebied
van taele en op regionaal niveau. Mae da wil nie zeie a me dan gin sympathie
zoue kunne è vor organisaties as de Taalunie die d’r eige druk maeke om de
positie van ’t Nederlands binnen Europa of, vo mien part, een club liefhebbers
van Sardische wurmenkaes die a naebie nie mì gemaekt oor om a de mensen oôk op
Sardinië ’t liefst nae MacDonald’s gae.
Cees Maas schrieft
in zien stik in deze Noe: ‘taele is eên van de belangriekste cultuurutiengen,
waèr as de identiteit van een ’êle groep z’n eige in uut, waèr de indentiteit
van een ’êle regio of streek z’n eige in uut, en omdat dialect daèbie eên van
de stèrkste draegers van een regionale indentiteit is, is ’t ’eêl belangriek
dat juust de culturêle gebieden goed gestimuleerd ore as nieuwe kraemkaemers
van de dialectrenaissance. En dat noe, zie ’k in Zeêland nog nie gebeure as ik
de plannen aol ’s bekieke’.
Maas is benauwd a de
taele gebruukt gaet ore as polletiek speelballetje. Om ’t bestaensrecht van een
provinciale overheid mee te onderstrepen. En dat erkennienge uuteindelijk
enkelt mae voordêlen zal è vo pollitikers.
Ik vreêze dat er nog
een groep mensen is, die a d’r een abbesje an eit. Diere en daerom
indrukwekkende en prestigieuze projecten zoue wè-r ’s aol ’t geld op kunne gae
slurpe dat as juust kleinere, meer mènselijke, culturêle projecten op ’t gebied
van de taele zò nôdig è. Iets dat a je noe oôk a ziet en dat a strek mee ’t
erkennen van ’t Zeêuws nog vee gekker za ore. Zeêuws oor business. D’r ontstae
meugelijkeden om flienk wa spiekers bie mekaore te rieven en d’r bin d’r een
berg die dae noe mae vast mee begonne zien of daè plannen vor è. Twint at ’t er
juust om gaet de taele ménselijk te ’ouwen en te zurgen a geweune mensen die
taele zélf beter gae onderouwe deuda ze gae ziee at ’t een belangriek deêl van
ulder oorsproeng, ulder cultuur, ulder bestaen is.
Noe a bin d’r
bievobbeld tonnen en tonnen besteed an ’t Supplement bie ’t Zeêuws Woordenboek
(nae ƒ 300.000,- en ’t is nog nie ’s ’alf klaer), een cd-rom van dat
woordenboek (ƒ 100.000,- en maer een paer ’onderd stiks verkocht à ƒ 149,-),
ielk jaer bin d’r centen vo ’t Vlaoms Woordenboek dat a ze in Gent maeke (ƒ
25.000,- per jaer) en strek komt er oôk nog een Zeêuwse taelatlas (dae vraege
ze ƒ 200.000,- vo). Stikke-fraoie projecten en wezenlijk belangriek vo ’t in
kaort briengen van de taelkundige riekdom van onze provincie. De wezenlijke,
misschien wè naebie onschatbaere
waerde daèvan, oor pas dudelijk a de dialecten verdwenen bin, daerom is
’t goed at er noe a an gewerkt oor.
Mae je moe
natuurlijk nie dienke a de provincie en aore subsidiërende instanties genege
bin nae zukke bedraegen en zukke projecten nóg ’s een berg geld te besteeën an
andere, kleinere, mae feitlijk vee belangriekere projecten. Projecten die a ’t
uutsterve van de taele juust kunne vorkomme of in aolle geval kunne afremme.
Projecten die juust nóe a waerdevol bin vo degenen die a d’r vo zurge a de
provincie aol die duiten te besteeën eit: de Zeêuwen.
Neem Noe. Ons è dit
jaer ƒ 2500,- van de provincie g’aod. Dae bin me ze stikke dankbaer vo, me
kunne d’r naebie een ’eêl nummer (dus duzend stiks) van laete drukke, mae zet
dat noe ’s af tegen die ruum ƒ 600.000,- an wetenschappelijk werk. Je dienkt
toch nie, dat as ons strek een groôts opgezet Zeêuws literair project zoue
wille opstarte, dae nog financiêle ruumte vor is? Of as een toneelgroep mee een
Zeêuws theaterstik deur Zeêland en Vlaenderen wil trekke, as een streektaelband
een bijzonder live-project wil doee of een groôt streektaelmuziekfestival wil
organisere, as ’t Vlaemsch Erfgoed in De Groe een taelmuseumpje wil inrichte,
as ’t Zeêuws Bureau vo Toerisme een Zeêuwse Taelroute uut wil zette of as
scholen uut aolle dêlen van Zeêland en West-Vlaenderen een tael-uutwisseliengsprogramma
wille beginne, at daè dan nog geld vor over bluuft? Bèneênt, da zit aol in ’t
onderzoek. Daè ka je mee ankomme. Daèvan ka je de waerde vooraf van antône om
at ’t wetenschappelijk belang daèvan buten kijf staet en de risseltaoten voraf
dudelijk bin. Daèmee ei je wat te laeten zien a je op interprovinciaal overleg
over de streektaele te praoten komt...
Erkennienge, daè bin
’k ’t mee Cees Maas ’êlemaele over seêns, moet er kommen om a de geweune Zeêuw
daè wat an eit (of zou moeten è). Oôk a is die Zeêuw(se) daè zelf nog nie
aoltied van overtuugd. De geweune sprekers moete d’r iets mee kunne. Leer ze
lezen en schrieven in ulder eige taele, confronteer ze mee échte literatuur in
die taele (en laet ze dan zelf kieke wat a ze daèvan vinde), geef ze d’r daegelijks
nieuws in ’t Zeêuws, biee ze écht toneêl in plekke van platte boerenkolder en
leer ze voraol wat a ’t Zeêuws noe feitlijk is, wat ze d’r wè en nie mee kunne
en waerom a ze ’t an ulder guus mee zoue moete gee. Wa geeft die geweune Zeêuw,
wa geeft ’ím d’r noe om of at er een Zeêuwse Taelatlas bestaet of een
streektaalfunctionaoris of een cd-rommetje dat as kan praote. Praote kan t’n
zelf oôk. Je moe alleên wè wille luustere. Ee, Middelburg.