Uut `t achste nummer, vojaer 2000  



 Cees Maas

 

Bedienkiengen bie de erkennienge van het Zeeuws

’Oe oprecht is de liefde vo de dialectrenaissance?

 

 

 

Ik praote gewoon Zeêuws mee m’n vrouwe en m’n moeder. Nie plat, mae Zeeuws. Aoltied gedae, ’t gaet gewoon vanzelf. ’t Is zò gewoon dat ’t ongewoon is as me Nederlands tegen mekaore praote, as t’r iemand anders bie is die gin Zeeuws verstaet bievobbeld. As me dan Nederlands praote, klienkt ’t wè zo kunstmatig tusssen mien en m’n vrouwe, dat me dikkels moete lache (mag ik de suiker, schat?).

Ik praote gewoon in de taele waèr as ik ook in dienke. Da’s wè zò makkelijk. Ons praote Zeêuws. En, net as vee van onze gewone Zeêuwstaelige vrienden, vinde me de jaerlijkse dialectendag in Kapelle volsloge belachelijk, wan daè lache ze maè een potje om onze taele, daè maeke ze d’r een cabaretstikje van mee beuterbabbelaers, dat verdomde kacheltje op den diek en die eêuwige klederdracht. I chop it down with the palm of my hand.

 

Daè op die dialectendag neme ze kortom, onze taele as modern communicatiemiddel nie serieus. Folklore en moderne taele bin trouwens doôdsvieanden. ’t Zelfde ’andjevol mènsen dat as je aoltied ziet op die dialectendag is ’t ’ier vanzelf nie mee seêns. Maè dat ’oeft ook niet. Ons praote gewoon Zeêuws en ons zie je nie op dien dag. En de meêste Zeêuwen trouwens nie.

J’oef niet overdreven lyrisch te doen over je taele, maè je moet ’t ook nie belachelijk maeke, wan dan maek je j’n eige belachelijk.

Ik praote Zeêuws en a ’k Anja Kopmels – die voraol - , Engel Reinhoudt, Surrender of Ries de Vuijst ’ore zienge, dan vin ik ’t de mooiste taele van aollemaele. Dan kan ’k er soms wè om jule, zo mooi vin ik ’t Zeêuws van klank en kleur en diepte. Ik bin van Walcheren, maè zoas ze op Schouwen praote, of op Tholen, dat is soms meziek vo me. Of Goereê en Flakkee, en zelfs Knokke, dat is naebie thuus.

Omdat ze me ’t vroege en ik taemelijk nieuwsgierig gemaekt wier deur aolle ontwikkeliengen rond de erkennienge van ’t Zeêuws, bin ik lid g’ore van de Commissie voor Dialectbevordering, een gaeve Nederlandse titel vo een groep verondersteld deskundige Zeêuwen die advies moe geve an ’t provinciebestuur over de erkennienge van het Zeeuws als streektaele. Oort ’t erkend, dan bestaet ’t ook officieel, en daè kunne dan voordêlen an vastzitte, bievobbeld in de vurm van subsidies vor ’t onderwijs, om maèr is wat te noemen (een vriend van me die niks mee ’t dialect eit, maè wè taemelijk vee verstand eit van taele, ’oorde dat, wier kwaed en zei: ‘ze moeten verdomme meer geld pompen in onderwijs in Nederlands in plaats van in dat streektaaltje’. Ik docht daèrover nae en vond dat daè ook wè wat inzat).

Om biebels geeve’k niet zòvee, die worre deur de blinde mieredrift van de zendeliengen toch wè vertaeld, maè Hemingway in ’t Zeêuws en Pirsig en Kerouac, daè zou ’k toch wè ’s een middagje of tiene an ’t goudviskommetje in ’t Berkenbosch mee wille zitte.

 

As een duunroôsje mee kunstmis

Mae goed, die Commissie. Daè zitte vor een deêl dezelfde mènsen in die je ook ziet op die verrekte dialectendag, alleên kwam ik er achter da ze desondanks toch wè sympathiek waere. Uut onze groep wier een wèrkgroep geformeerd, de Werkgroep Erkenning, die een ‘Haalbaarheidstudie’ (jae, in onze groep strooie ze mee Zeêuwse woorden) gieng maeke.

Afijn, d’r kwam een rapport waèruut bleek dat erkennienge van ’t Zeeuws ‘haalbaar en wenselijk’ was. En ’t moe gezeid, ’t is een goed rapport, dat nog een aantal nieuwe feiten aan ’t licht briengt ook. De wèrkgroep schat dat meer as den ’elt van aolle mensen in Zeêland en Goeree-Overflakkee Zeeuwstaelig (of liever: tweêtaelig) is, mènsen dus zòas m’n vrouwe, m’n moeder en ik. En da’s een verheugende mededêlienge as ’t om beschermienge van een historische streektaele gaet. ’t Zeeuws leeft dan ommers nog volop. Een electoraal ingesteld politicus zou ’ier juichend praote van een ‘onverslaanbaar draagvlak’.

’t Was de lèste vuuf  jaer ook wè merkbaer. Zeeuwse vertelaevonden en festivals trekke vee publiek. D’r is serieus theater in ’t Zeêuws, d’r bin serieuze Zeeuwstaelige internetsites, d’r is een levendige Zeeuwstaelige muziekwèreld, plus dat er  regelmaetig Zeêuws proza en Zeêuwse poëzie oort uutgegeve. ’t Lieve tiedschriftje Noe bievobbeld, bloeit as een Oôstkappels duunroosje mee kunstmis.

Iedere Zeêuw weet natuurlijk dat ’t Zeêuws nie bestaet. In Axel praote ze glad anders as in Domburg. Mae dat neukt niks. De Zeêuwse streektaele is een verzaemelienge locale en regionale dialecten die z’n eige uutstrekt in een taelgebied van Duunkerke toet boven Goereê-Overflakkee. Maer omdat Belgie en Frankriek ’t Europees Handvest voor Streektalen en Talen van Minderheden nie ’ebbe onderteikend, bluuft erkennienge van ’t Zeêuws binnen de Nederlandse grenzen.

 

Een eige, bescheie literatuur

Zuver taelkundig geziee ore de dialecten in het Land van Hulst en in ienkele Zeêuws-Vlaomse grensdurpen in oôstelijk Zeêuws-Vlaenderen nie toet de Zeêuwse dialecten mae toet ’t Oôst-Vlaams. Maè de sociale banden mee de angrenzende Zeêuwstaelige gebieden bin zò stèrk dat deze dialecten ondertussen volgens  taelkundigen as zeer nauwverwant kunne ore beschouwd.

Zeêuws ei weinig mee Nederlands van doen, ’oewel vee mènsen nog dienke dat ’t een dialect van ’t ABN is. Vergeet ’t mae. ’t Nederlands ontstieng as standaardtaele in de zestiende en de zeventiende eeuw, gebaseerd op ’Ollandse, Braebantse en Vlaomse dialecten. ’t Zeeuws ei niks an dat proces biegedroge en ’ieuw taelkundig ’eêl wat belangrieke Zeêuwse eigenaordigeden.

An ’t begin van de negentiende eêuw stoeng ’t Zeêuws zò verre van ’t Nederlands af, dat een eige, bescheie literatuur meugelijk was.

Zeêuws is stik-oud. Vee ouwer as ’t Nederlands. Jacob van Maerland riemde in ’t jaer 1271 in de proloog van zien ‘Sinte Franciscus Leven’: ‘men moet om de rime te souken / misselike tonge in bouken: / Duuts, Dietsch, Brabants, Vlaems, Zeeus; / Walsch, Latijn, Grieks ende Herbreeus’. En een ’eêl gaef moment: in 1526 oort vor ’t eest bewust in de Zeeuwse streektaele geschreve. En Jacob Cats, de zeventiende-eêuwse dichter en staatsman schreef ‘somtijds Zeeus en somtijds Hollands’.

 

Begriepe wat er speelt

En binnen Zeêland ziee me dus noe een oplevienge van de streektaele, vooral in de culturêlen ’oek. Zeêland is daèmee gin uutzonderienge in Europa. Neê, Zeêland doe volop mee an wat dan ’eêt de Europese ‘dialectrenaissance’ (de wedergeboorte van ’t dialect), waèrof ’t befaemde taelkundig onderzoeksinstituut het Meertens Instituut kommende baemisse op Nederlands vlak een groôt onderzoek naè gae doee. De oplevieng van ’t dialect zòas me noe ziee, in het biezonder in literaire, muzikale en theatrale vurmen. En dat leênt z’n eige vanzelf uutstekend vo volkskundig of ethnologisch onderzoek.

Wan je moe wè ’s over je eige benepe grenzen ’eene kieke om te begriepen wat er thuus speelt. De lèste jaeren is t’r in Nederland - net as in vee andere dêlen van Europa - een opmerkelijk verschiensel waer te nemen. Terwiel ’t dialect z’n oorspronkelijke betêkenisse van aolledaegse omgangstaele tussen gewone mènsen an ’t verliezen is, en in sommige streken a ’êlemaele verdwene is, rukt het drussig op in, zei mae, culturêle domeinen waèrof ’t nooit eerder een soortgelieke rol speelde, zòas bie religieuze diensten, literatuur, popmuziek, toneêl en cabaret.

’t Rapport van de Zeêuwse wèrkgroep signaleert dat verschiensel ook, a noeme ze ’t nie zò expliciet. A je dan naegaet da de taele eên van de belangriekste cultuurutiengen is, waèrin de identiteit van een ’êle groep z’n eige uut, waèrin de indentiteit van een ’êle regio of streek z’n eige uut, en dat dialect daèbie eên van de stèrkste draegers van een regionale indentiteit is, is ’t ’eêl belangriek dat juust die culturêle gebieden goed gestimuleerd ore as nieuwe kraemkaemers van de dialectrenaissance. En dat noe, zie ’k in Zeêland nog nie gebeure as ik de plannen aol ’s bekieke.

Wan iets in ’eêl deze discussie dat me toet groôt wantrouwen stemt, is nog nie zòzeeer ’t plan om een, wat ze dan noemen, streektaalfunctionaoris te benoemen, maer wè dat ze die man of vrouwe automatisch provincie-ambtenaer wille maeke. Wan moet een ambtenaer, mee aolle respect vo de functie, mae moe noe een ambtenaer dan onze taele gae draege? Bin me dan a zòverre gezakt dat de paus van ’t Zeêuws strek in loonschaele acht van de Provinciale Griffie terechtkomt? Mee de pet in z’n ’and vo z’n superieur? Afhankelijk van de politieke waan van den dag, de willekeur van een tiedelijk bestuur en de absolute non-creativiteit van zòiets as de provinciale commissie Welzijn? Is dat de toekomst van onze streektaele? Mae d’r bin nog meer bedienkiengen. En èrgere ook wè.

De instellienge van streektaalfunctionaorissen in Nederland is een gevolg van de dialectrenaissance - kennelijk leeft er in in ’t provinciaole bestuur de gedachte dat streektaele en streekcultuur zò belangriek zien dat ze de financiering van een eige functie rechtvaerdigen. 

An de andere kant moete de functionarissen geziee ore as stimulators van een herleefde belangstellienge en een legitimatie van die belangstellienge (as een ambtenaer z’n eige d’r mee bezigoudt, moet ’t wè belangriek zien).

En de provincies die a een bitje verder bin as Zeêland, voere natuurlijk vrolijk een verschillend beleid. Net ’oe of de politieke pette op dat moment staet. De taele als volleybal van de politieke willekeur.

In Gronienge moe de betrokken ambtenaer een taelkundige weze. In Twente moet ’t er eên zien zonder specifieke taelkundige achtergrond, maè wè mee een stèrke band mee de eigen cultuur, bievoorbeeld een schriever of zanger. Leêp is in dit verband ook de locatie van de werkplekke van die functionaoris. In Gronienge is dat de universiteit, in Drenthe het provincie’uus, in andere plekken gaet ’t om een zò’n bitje zelfstandige locatie of instituut.

D’r bin zòvee verschillen omdat er bie de verschillende politieke besturen natuurlijk verschillen van opvattiengen bestae over de rol en ’t belang van de streektaele.

 

De taele mag nooit misbruukt ore

De Nederlandse dialectrenaissance is dus nie alleêne maè een spontane bewegienge. Ze oort beleidsmatig gesteund en misschien wè gestierd. De streektaalfunctionarissen ’ebbe ambtswege de opdracht ‘eigen taal en cultuur’ van ulder provincie of streek te stimuleren.

Los van de taele mee aol z’n komma’s en z’n punten speelt er nog iets dat nie los geziee kan ore van deze zaek. De indentiteit van ’t provinciebestuur zellef. Ommers, a jaerenlang is er een discussie over het voortbestaen van de diere en omslachtige provinciebesturen an de gang, en de provincies zelf doee er vanzelf aolles an om maè te bewiezen dat ze nôdig bin. Dat ze een waerdevolle, zelfs Europees erkende indentiteit è.

Kiek, en in dit licht gaet de roep van de provincie om erkennienge van de eigen streektaele ineêns een stikje minder zuver klienke.

Oort de streektaele in Zeeland ook gebruukt om ’t eige bestuurlijke voortbestaen te waerborgen? Is t’r spraeke van valse liefde en trapt iedere dialectliefhebber daè mee open ogen in? Waer of nie waer, ’t bin vraegen die gesteld moeten ore. De taele mag nooit misbruukt ore vo zukke laege spelletjes.

Dit oort natuurlijk bie ’oog en laeg ontkent op het Middelburgse provincie’uus maè ze kunne eênvoudigweg nie ontkenne dat ’t belang van een eigen provinciaol bestuur oort onderstreept deu te wiezen op de ‘eigenheid’ van de gemeênschap. En a je dat as slim provinciebestuurder in de gaten eit, oort ’t wè ’eêl verleidelijk om je in te spannen voor erkennienge van de streektaele. Dat noeme ze in de politiek noe een win-win-situatie. J’ou j’n eige baan, je win fors mee de kommende verkiezingen en ze bouwe laeter nog een standbeêld vo je ook. Pal vo de ingang van de Vroône in Kapelle, waè ieder jaer die fantastische dialectendag oort g’ouwe.

 

 

 

 

Verjaerdag

 

Arie de Viet

 

 

De doôze mee gebak

stae al een uure

op een koele plekke

in de schuure

 

klam te worren

deu ’t wachten

op de gasten

 

’t is keurig gesorteerd

   zonder mokka en

   zonder schuum

   vuuftien stuks

da’s lekker ruum


 

de mist trekt

in dunne slierten

over ’t pas

gespitte ’of

kael  is ’t wachten

op de gasten

 

mae lank za ’t nie meer dure

vor een feêstje tussen moorkop,

romoorn en appelpunt:

de  muzen bin d’r eerder

as de buren

 

 

 

 

 

Marco Evenhuis

 

Luustere

 

’t Zeêuws as taele erkend. As táele! D’r doet wat op in dit land van ‘mist en mest’, zòas dialectvriend Lo van Driel ooit in een stik in de PZC uut z’n nikke stuukte. ’t Zeêuws een taele. Vee mensen è ‘t idee da je een bonte berg dialecten, zòas die in Zeêland en in de gejegente daèvan gepraot ore, nie as eên taele kan erkenne. En net zòvee mensen bin van mênienge a zò’n erkennienge gevaer vo ’t ’Ollands oplevert, nie nôdig is om a gin mens mì Zeêuws praot of zuver een trucje is om centen uut Brussel binnen te rieven.

Niks van dat aol. Erkennienge van ’t Zeêuws betêkent dat aolle Zeêuwse dialecten erkend ore as belangriek deêl van ons cultureêl erfgoed én as levend onderdeêl van de Zeêuwse regionale cultuur (en dus oôk van de Zeêuwse saemenlevienge van dezen tied in z’n g’eêl). Erkennienge betêkent een officiêle bevestigieng van de daegelijkse situatie in Zeêland zòas me die a ’onderden jaeren kenne: Zeêuws en ’Ollands leve ’ier keurig nest mekaore, mee ielk z’n eige domeinen. Andacht of steun vo ’t eên wil dáerom nog nie zeie a je ’t aore af moe vaolle. Ielke weldienkende streektaelvorvechter kan nie anders as óók ’t Nederlands steune. ’t Nederlands is net zò wel een deêl van ons Zeêuwse culturêle erfgoed. Enkelt, binnen Zeêland eit ’t Nederlands noe eên keer glad gin steun nôdig om überhaupt te kunne overleven. ’t Zeêuws eit dat wè. En nie te zunig.

Waerom? Om weerstand te kunne bieën an de toenemende vervlakkieng die a je overaol op de wèreld ziet. Op aolle gebieden. Ons wille die weerstand biee op ’t gebied van taele en op regionaal niveau. Mae da wil nie zeie a me dan gin sympathie zoue kunne è vor organisaties as de Taalunie die d’r eige druk maeke om de positie van ’t Nederlands binnen Europa of, vo mien part, een club liefhebbers van Sardische wurmenkaes die a naebie nie mì gemaekt oor om a de mensen oôk op Sardinië ’t liefst nae MacDonald’s gae.

Cees Maas schrieft in zien stik in deze Noe: ‘taele is eên van de belangriekste cultuurutiengen, waèr as de identiteit van een ’êle groep z’n eige in uut, waèr de indentiteit van een ’êle regio of streek z’n eige in uut, en omdat dialect daèbie eên van de stèrkste draegers van een regionale indentiteit is, is ’t ’eêl belangriek dat juust de culturêle gebieden goed gestimuleerd ore as nieuwe kraemkaemers van de dialectrenaissance. En dat noe, zie ’k in Zeêland nog nie gebeure as ik de plannen aol ’s bekieke’.

Maas is benauwd a de taele gebruukt gaet ore as polletiek speelballetje. Om ’t bestaensrecht van een provinciale overheid mee te onderstrepen. En dat erkennienge uuteindelijk enkelt mae voordêlen zal è vo pollitikers.

Ik vreêze dat er nog een groep mensen is, die a d’r een abbesje an eit. Diere en daerom indrukwekkende en prestigieuze projecten zoue wè-r ’s aol ’t geld op kunne gae slurpe dat as juust kleinere, meer mènselijke, culturêle projecten op ’t gebied van de taele zò nôdig è. Iets dat a je noe oôk a ziet en dat a strek mee ’t erkennen van ’t Zeêuws nog vee gekker za ore. Zeêuws oor business. D’r ontstae meugelijkeden om flienk wa spiekers bie mekaore te rieven en d’r bin d’r een berg die dae noe mae vast mee begonne zien of daè plannen vor è. Twint at ’t er juust om gaet de taele ménselijk te ’ouwen en te zurgen a geweune mensen die taele zélf beter gae onderouwe deuda ze gae ziee at ’t een belangriek deêl van ulder oorsproeng, ulder cultuur, ulder bestaen is.

Noe a bin d’r bievobbeld tonnen en tonnen besteed an ’t Supplement bie ’t Zeêuws Woordenboek (nae ƒ 300.000,- en ’t is nog nie ’s ’alf klaer), een cd-rom van dat woordenboek (ƒ 100.000,- en maer een paer ’onderd stiks verkocht à ƒ 149,-), ielk jaer bin d’r centen vo ’t Vlaoms Woordenboek dat a ze in Gent maeke (ƒ 25.000,- per jaer) en strek komt er oôk nog een Zeêuwse taelatlas (dae vraege ze ƒ 200.000,- vo). Stikke-fraoie projecten en wezenlijk belangriek vo ’t in kaort briengen van de taelkundige riekdom van onze provincie. De wezenlijke, misschien wè naebie onschatbaere  waerde daèvan, oor pas dudelijk a de dialecten verdwenen bin, daerom is ’t goed at er noe a an gewerkt oor.

Mae je moe natuurlijk nie dienke a de provincie en aore subsidiërende instanties genege bin nae zukke bedraegen en zukke projecten nóg ’s een berg geld te besteeën an andere, kleinere, mae feitlijk vee belangriekere projecten. Projecten die a ’t uutsterve van de taele juust kunne vorkomme of in aolle geval kunne afremme. Projecten die juust nóe a waerdevol bin vo degenen die a d’r vo zurge a de provincie aol die duiten te besteeën eit: de Zeêuwen.

Neem Noe. Ons è dit jaer ƒ 2500,- van de provincie g’aod. Dae bin me ze stikke dankbaer vo, me kunne d’r naebie een ’eêl nummer (dus duzend stiks) van laete drukke, mae zet dat noe ’s af tegen die ruum ƒ 600.000,- an wetenschappelijk werk. Je dienkt toch nie, dat as ons strek een groôts opgezet Zeêuws literair project zoue wille opstarte, dae nog financiêle ruumte vor is? Of as een toneelgroep mee een Zeêuws theaterstik deur Zeêland en Vlaenderen wil trekke, as een streektaelband een bijzonder live-project wil doee of een groôt streektaelmuziekfestival wil organisere, as ’t Vlaemsch Erfgoed in De Groe een taelmuseumpje wil inrichte, as ’t Zeêuws Bureau vo Toerisme een Zeêuwse Taelroute uut wil zette of as scholen uut aolle dêlen van Zeêland en West-Vlaenderen een tael-uutwisseliengsprogramma wille beginne, at daè dan nog geld vor over bluuft? Bèneênt, da zit aol in ’t onderzoek. Daè ka je mee ankomme. Daèvan ka je de waerde vooraf van antône om at ’t wetenschappelijk belang daèvan buten kijf staet en de risseltaoten voraf dudelijk bin. Daèmee ei je wat te laeten zien a je op interprovinciaal overleg over de streektaele te praoten komt...

Erkennienge, daè bin ’k ’t mee Cees Maas ’êlemaele over seêns, moet er kommen om a de geweune Zeêuw daè wat an eit (of zou moeten è). Oôk a is die Zeêuw(se) daè zelf nog nie aoltied van overtuugd. De geweune sprekers moete d’r iets mee kunne. Leer ze lezen en schrieven in ulder eige taele, confronteer ze mee échte literatuur in die taele (en laet ze dan zelf kieke wat a ze daèvan vinde), geef ze d’r daegelijks nieuws in ’t Zeêuws, biee ze écht toneêl in plekke van platte boerenkolder en leer ze voraol wat a ’t Zeêuws noe feitlijk is, wat ze d’r wè en nie mee kunne en waerom a ze ’t an ulder guus mee zoue moete gee. Wa geeft die geweune Zeêuw, wa geeft ’ím d’r noe om of at er een Zeêuwse Taelatlas bestaet of een streektaalfunctionaoris of een cd-rommetje dat as kan praote. Praote kan t’n zelf oôk. Je moe alleên wè wille luustere. Ee, Middelburg.