Uut `t zevende nummer, winter 2000 
’t Mag een
bitje cliché liekene, toch dochte me at ‘t wè leutig was om in ‘t eeste nummer
van ‘t millennium een blik te werpen op 1000 jaer Zeêuwse
streektaelschrieveriee. In Noe nummer 7 beginne me mee een toneêlstik uut 1526,
daer as volop Zeêuws in gepraot oor. Me kieke nae Zeêuwse creooltaeltjes as t
Skepi en Berbice, me ziee den eesten golf van Zeêuwse streektaelliteratuur
alfweg de 19en eêuw en me laete wat ziee van de oplevienge van t Zeêuws
geschrief in de laeste jaeren van de 20e eêuw.
Ieronder vin je
drie vobeêlden uut t millenniumnummer van Noe: Zeêuws overzeê (1740) , Lies ei over een stuit gekacheld (1834) en t Tiedperk Kousemaeker (1965-1990).
Vo 25 gulden
per jaer krieg je vier nummers van 40 bladzies. Een los nummer kost f 7,50
(aolles incl. 6% BTW). Bestelle kan via ons formuliertje.
Marco Evenhuis
Een
minder fraoi kapittel uut de Zeêuwse geschiedenis is de slaeven andel waer a
ons voorgeslacht vreêdvee geld mee verdiende. D r waere oôk een êle klus
Zeêuwse panters, die a voraol in West-Indië onderden slaeven in dienst aodde.
Die slaeven kwaeme van verscheiene Afrikaanse stammen en konde mekaore mae
moeilijk verstae. Ze gebruukte daerom woorden van de blanken op de plantage om
mee mekaore te praoten. Die woorden wiere op zò n bitje op z n Afrikaans
uutgesproke en zinnen wiere eêl primitief opgebouwd. Zukke taelen ête
creooltaelen. Papiamento en Sranan tongo (Surinaams) bin dae voorbeelden van.
D
r waere oôk wat creooltaelen die uut t Zeêuws voortgekomme bin. De taele van
wat a noe de US Virgin Islands bin en drie taeltjes in t stroômgebied van de
rivieren Berbice (van nae de barbiesjes gae ), Essequibo en Demerary in Guyana,
è een Zeêuwsen basis. Tweê daevan, Skepi en Berbice, ore nog aoltied gebruukt,
a bin ze op serve nae doôd.
Zò
n bitje rond 1700 wiere d r een berg slaeven op de US Virgin Islands gekerstend
deur hernhutters uut Duitsland. Die hernhutters leerde de creooltaele en
vertaelden d r biebelteksten in. De slaeven zelf gebruukten de taele op den
duur oôk om in te schrieven. Een jaer of tiene gelee, is de leste spreker van
dat soortje neger-Zeêuws overleë.
Ieronder
een stikgaeve, oprechte brief uut 1740 van de slaevin Lena (eigendom van
Johannes Klaas) an hernhutter-zusters in Duitsland. Me è de spellienge angepast
an de uutspraek.
De
groetnis an alle de Zusters,
Mie
è was een erm verloren mensch. Noe, mie è kom vin die Eiland zijn bloed. Die
bloed è kom wasch mie art. Mie è was zo lang tied vor oor de Eere zijn woord,
mar mie nie è vraag na die. Mar toen mie è kom voel de Eiland zien kracht na
mie art, da mie è kriesch na Em vor pardon-pardon. En zo mie vin die genade è
kom over mie.
Mie
noe nie kan dank de Eiland genoeg, vor daer zien bloed è was mie art. Mie gelof
vast na die Eiland. Em è ang an die out vor mie erm zondaer.
Lena
van Johannes Klaas,
Sint Thomas, den eesten feber. 1740
Lies ei over een stuit
gekacheld (1834)
J. F. Bosdijk
In Zeeuwsche Volksalmanaken , jaerboekjes die in
de negentiende eeuw stikpopulair waere, stae nog a s wat veraelen in t Zeêuws.
In de almanak van 1836 (bladzie 172-174) vonde me een mooi stik in t
Zuud-Bevelands. t Is een brief die geschreve zou weze deur een boerinne an eur
zeune die bie de Zeeuwsche Landelijke Schutterij dient. Onderan stae medegedeeld door den heer J. F. Bosdijk
, dus dat za de schriever wè weze. De brief is getêkend op den twellefden Juni
1834 op Sraskerke .
Ik kan nie begriepe wat er an schilt da je nie
schrieft Kees, mae je bewiest er deur da je afestampt weinig om uus dienkt,
want al d are jongers schrieve nog
is op zen tied oe ze t zo a stellen; Marien neve ei m ezeit dat zen zeune de
tiedienge estierd aa, da je kapot was, maer zo lange as Jet zelfs nie schrieft,
gloo k dat t maer leugens bin, want den eenen klist dat en den anderen wee wat
aars: ik woau dat de schutters maer afedankt wiere en da je maer tuus kan
komme, want de groote daggelden komme noe uut. Je most s an meneer de kapitein
vraege of j in de zaedoesttied nie mag overkomme; Ties van de Schoet is ok ier,
maer die kon wel vort bluve, want die eit zen anksjes nie veel uutesteke, en k
è a tegen Wullemiene ezeid, as je nie tuus komt da k dan de boel slecht gaende
kan oue, want de jonksjes kunne nog niks verdiene en ze vrete de ooren van m n
oote, en je vader is tegenwoordig meest altied an den draoi en zit eele daegen
bie Piertje te zupen en briengt gin rooien duit in uus, en as ik gin aer op men
tangen aa, dan aa ik of de guus gin goed meer an ons lief: overlest wou n da k
men damaste schabe en gevlamde keuzen, platten Iengelsen oed en men beste
pluumkant zou verzetten, maer k è m in zen aeste evloge dat ie wel veertien
daegen een blaauwe smoel zal è en noe zal n zen klissen wel van de kasse oue;
maer noe eit n zen emstknoppen, broekstikken en gispen verzopen en eit
Wullemiene edreigd om der beugeltasse en puntschee te verkoopen, en as n dat
doet dan is t misje wel om te sturven en k è gin duit om de kaerne en de gelte
dien an stikken is, te laete maeken.
Lies ei over een stuit gekacheld en dat kachel
en een verke of twee, za k tot centen maeke want zoo kan k et nie uutoue; -ik
ontziee da k de guus een stute sniee, en ze kunne toch ok altied der maege mit
gin pataten opproppen. Wullemiene eit alle jaer nog, zoo as je weet, nae de
Krunigse mart ewist, maer van t jaer kan dat nie lokke, want zeit dat er nog al
een duit anankt, om zo n kurve mit krentebrood, dikke koke, amme, drooge vis en
kaes klaer te maeken: noe is d r vrier Klaois kwaed en eit n zaeterdagnacht nie
wizze vriee en een zondag nie wizze tusswachten, en noe è k ezeid dat as n
zokke streken opankt; dat Wullemiene m dan de deure maer mot geve- en dan kan n
mooi een uul vange; noe schei ik er uut mit schrieve, want je weet noe oe of de
zaeken in menkare zitte, en ik wou da je mae gauw tuus kwam: je puupuus leit
nog altied op d eige plekke daer je t eleid eit, achter de baksjes en
schutteltjes op de vooie in de keete: de kleien Jaep eit gister in de ulve
elege, omdat ie pujen wou vangel en ik è piene in men oote, zoo stout bin de
guus.-
Noe Kees, de groetenis ee, van je vander, en van
je zuster Kea, die leit weer in t bedde van de zeune van de smid, en van Kaatje
moeie en wees verder gegroet van je moeder
Pernelle
t Tiedperk Kousemaeker (1965-1990)
En dan was t r Kousemaker, neêe Kousemaéker zòas
n zelf dikkels schreef. Een imposante figuur, die mee vee leven t Zeêuwse
streektaelwèreldje zò tussen 1965 en 1990 aol-an s flienk op z n kop zette. In
t Zeeuws Archief bewaere ze bievobbeld een êle map vol mee kwaoie brieven
tussen um en de Zeeuwsche Vereeniging voor Dialectonderzoek over spellienge. Ie
werkte an een algemeên bruukbaere Zeêuwse spellienge, de Verênige was dae tegen.
Op een gegee moment besloot Jan Kousemaeker
(1910-1991) gedeeltes uut den Biebel in t Zeêuws te vertaelen. Toen a dae
diengen van gepubliceerd wiere in de PZC, regende t reacties. Sommige mensen
vonde t prachtig: zò zuver, direct en van eêle dichte bie aodde ze de woorden
uut den Boek nog nooit g ore. Aoren vonde t nie kunne: Zeêuws is nie netjes
genoeg.
De Zuud-Bevelander goeng stug deur en liet een
prachtige staepel uutgaeven achter. Een staepel waer a me vo de lezers van Noe
ier en daer een fragmentje uutgekozen è. t Ele beêstje lees je nog mae s van de bieb. Me è
Kousemaekers spellienge laete stae, da ka je begriepe.
Dat kappetaal om z n zeune
Agestien in dat gesticht te koopen, most r netuurlijk komme, dat begriep je.
Dat liet dien Bouwen nie los. En dae ei n krom voe elege, en voe gebuffeld en
geslaafd. Vrèèd.
Zunig, tot op t vrekkige of.
Tebak gebruukten ie nie,
alleene uut spaerzaem eid. Suker in d r koffie of thee? Net nie! Alleene s
Zondags. n Babbelaer...? Je mot t nie gloove, weet je. Afijn, gin pupermentje!
Bouwen smaerden zelf t bròòd. Krupvet of stroopvet. En achteruut smaere, weet je. De krumels spetterden tegen de
zolderbalken, bie wieze van spreken. Je zou nog gloove dat z n scheuteltje vet
s Zitterdags nog voller zou weze dan s Maendags, van aol de krummels die t n d
r regelmaetig biestreek.
Ie gebruukten misschien d n
elft van t stooksel van n ander. Je mò rekeken, n vrouw was t r nie over de
vloer, dus overdag oefden ze nie te stoken.
Bròòd bakten ze netuurlijk van
d r eigen terve, petaoten wazze d r bie de vleet. Melk van d r eigen geiten.
Kernienen en een vèrke ao ze ok, vanzèls. Geld gavve ze oegenaemd nie uut.
Mae biekant iedere weke gieng
Bouwen nae t posketoortje om wat op z n boekje te doeën. Dat kappetaal most r
komme.
Dien Bouwen was vrèèd
schappelijk. Nersten dee n tied voe. Nog nie om een kommetje te drienken.
Laeter ae k dien Agestien koffie zie drienke, -zò gemèèn gloeiend èèt kost t
nie weze, of ie slurpten t zò op. Dee d r gewoon gin tied voe om t in z n
scheuteltje te gieten of te blaezen, of te wachten tot t n bitje kouwer was. Je
mot t nie gloove, weet je. Kokend gieng t nae binnen. Da de mensen wè zeie:
Ágestien, jongen, je verbrandt je slokdèrm .
Dat ao die jongen gewoon van z
n vaoder eleerd. Voe koffie-drienke was t er gin tied en daemee uut. Sebiet mae
wee an t werk. Opschiete is de booschap.
Jan Kousemaker, Dien raoren Agestien, Middelburg
1967, p. 14-15
Jewannes zetten z n kruwaegen
neer en ie stoeng kieken zoo varre as n kieke kon. En dat is n ende. Glòòf dat
vrie. De weg kroenkelden en draoiden op n onmeugelijke meniere. Ier en daer lag
n oeve onder de snèèuw en gien d r ròòk op uut de schouwe.
Mae gin mens.
Bonte kraoien, n eele kro.
Van Job Art oorn liepe d r een
kopel schaepen een smoelvol gos te vreten in de snèèuw.
Ier en gunter en overal snèèuw
- een zwarten damstaek, n paeltje, n rijtje paeltjes voe prikkeldraed.
Errebeiers uusjes korte bie d oeven. Naekende takken van kaele boomen die dae
rond stoenge. Gin levende zieele te bekennen. Gin God of goed mens...
Jewannes was in z n kruwaegen
gae staeë. Ielp
ok a nie.
Zie je niks? , vroeg de Vader.
Gin steek te bekennen , zei
Jewannes.
Wat doeë me? , vroeg de Vader.
Wat ku me anders doeë dan
vadder gae? , zei Jewannes.
Jan Kousemaker, Dien raoren Agestien, Middelburg
1967, p. 75-76
Reinaerd ei Bruun de Beer
lillijk te pakken: Bruun zit mee z n snuut vast in een nist bieën:
Bruun merkten aolles, à was n
dan nie vrie
En éél die troep kwam almae
korter bie
Ie docht: Wacht noe nog even
Da kost me dat m n bere-leven...
Daevoe gaf n n paer arde
snokken
Om z n kop d ruut te trokken.
Mae oejemiene ... om glad vrie
te raeken
Scheurden ie de vellen van z n
kaeken.
t Bloed stròòmden as uut n
gote
Over èèl z n gevilde
bere-tote.
Z n lienkerore bleef an n
splinter ange
Z n twì pooten zatte nog
gevange.
Gosternokke! - wat brulden
toen dien beer.
Mae ja, t dee ok zò ieslik
zeer.
En werentig: t lukten mie vee
snokken
Aollebei z n klauwen d ruut te
trokken.
Lieve meinsen ... Neeë, dat
was gin fèèst,
Nooit maekten God zò n lillijk
bèèst
Mie z n pooten zou n nooit mì
kunne krauwe.
t Vel en z n naegels waere van
z n klauwen.
Feitelik kon n amper gaeë.
Op z n voorpooten kost n
ommers glad nie staeë.
Over èèl z n bakkes stròòmden
t bloed
En daevoe zag n ok nie goed
Want mie moeite kost n
onderscheie
Wie dae aollegaere kwaeme deur
de weie
An ulder schreeuwen kost je
oore
Da ze n graag woue vermore
Lamfroid èèst - de pestoor,
-Julok,
Gròòt en klein, mie knuppel of
mie stok.
Eèl de perochie, ouwe zoo goed
as jonge
Aolles kwam d r an gespronge
Mereeja Bielo, n wuufje zonder
tanden,
Kwam mie n poker in d r anden.
Zoo gaet dat; -zoo is t
overal!
Krieg je n kwaeje naem of
ongeval,
Je mot de roddel en de slaegen
Van Jan Boezeroen ok nog
verdraege.
Jan Kousemaker, Den Vos Reinaerd uut den
middeleeuwsen tekst beriemd verzeeuwst, Middelburg 1981, p. 29-30.
Psalm 73: 1-12
'Oe
goed is God voe de oprechten.
'Oe
goed voe die, die zuver bin van 'arte !
M'n
voeten waere bienae uut'eslierd,
't
schilden niks of 'k was gevalle,
want
gròòtspraeke van zondaers
maekten
mien in m'n 'arte jeloers:
ik
zag 'oe ze verkoevereerden.
Voe
ulder binne d'r gin belemmeriengen;
ze
blienke van gezond'eid,
rechte
binne ze van lief en leeën;
de
moelast die oons overkomt
slaet
nie boven ulder 'òòd saemen,
't
gemartel van gewone meinsen
gaet
an ulder ziele verbie.
Mot
je zieë 'oe ze d'r eigen optuge:
mie
verwaend'eid of 't 'n stel kraelen is;
mie
macht asof ze in 't nieuwe gestoke bin.
D'r
oogen glienstere boven d'r vette kaeken;
d'r
geest wordt an'edreve deur opschepperieë.
Kwaed
wille ze bedrieve en d'r eigen
verheffe
boven 'n aâr mie d'r gròòte laere
die
j'overaol 'oort,
wat
ze voe kwaed vertelle gelòòft iedereen.
D'r
vuulpraot gaet tot boven kerken en torens;
d'r
kwaeie toenge raest over d'aerde.
Zòdat
oons volk d'r voorbeeld volgt
en
meent dat 'r niks valt te verleggen
op
aol 't gene dat ze gròòs ten beste geve,
ok
nog nie as ze treiterend vraege:
'Nou,
wat weet God dan eigelik wè ?
den
Alder 'Oogsten laet z'n eigen nie
gelege
ligge an aerdse diengen.
Daer
eit 'n glad gin weet van.'
Zò
kun je de doerakken geregeld 'oore
en
reken mae dat 't ze nog goedgaet ok,
de
schoften maeke winste op winste