Hoofdpijn door de eeuwen heen

Hoofdpijn bestaat waarschijnlijk even lang als de mensheid. Misschien is dat een troost voor de hedendaagse hoofdpijnpatiënt. En in al die tijd hebben behandelaars zoals dokters en medicijnmannen geprobeerd de kwaal te bestrijden. Hoe ziet de geschiedenis van hoofdpijn eruit?

Mieke Witteveen-Tillmanns

Krokodil van klei

Duizenden jaren geleden dacht men dat ziekten ontstonden, doordat boze geesten het lichaam binnendrongen. Archeologen hebben schedels uit de tijd van 8000 voor Chr. gevonden, waarin een gat was gemaakt, met een doorsnede van ongeveer 8 cm. Men denkt dat dit gedaan was om de druk binnen de schedel te verlichten en om de boze geesten te laten ontsnappen. In het oude Egypte hadden natuurkundigen, priesters en tovenaars ieder hun eigen rol bij het genezen van patiënten. Ieder lichaamsdeel had zijn eigen god. Een voorbeeld van een hoofdpijnbehandeling uit 2500 voor Chr. is de volgende. Er werd een krokodil van klei om het hoofd van de patiënt gebonden. De krokodil had een oog van aardewerk en in zijn bek zat stro. De krokodil werd om het hoofd van de patiënt gebonden met een strook fijn linnen, waarop de namen van goden geschreven waren.

Hemicrania

De meest uitgebreide beschrijvingen van hoofdpijn treffen we aan op kleitabletten van 700 voor Chr. uit het oude Babylon. Die beschrijvingen zijn zo krachtig dat de tegenwoordige hoofdpijnpatiënten zich daar gemakkelijk in kunnen herkennen. Galenus was een beroemde arts in Rome in de 2de eeuw. Zijn denken heeft eeuwenlang de geneeskunde beïnvloed. Hij voerde de term hemicrania in (hemi: halfzijdig, crania: schedel), waarvan het woord migraine is afgeleid.
In feite heeft hij de term overgenomen van Aretaeus. Deze Griekse geneeskundige van Cappadocia (tegenwoordig midden-Turkije) leefde waarschijnlijk in de eerste helft van de 2de eeuw. Hij beschreef een hoofdpijn, die hij heterocrania noemde. Deze heterocrania onderscheidde hij van cephalea (kortdurende lichte hoofdpijn) en cephalalgia (een wat zwaardere vorm van hoofdpijn, te vergelijken met wat wij nu spanningshoofdpijn zouden noemen). Overigens is Cephalalgia een gerenommeerd Engels tijdschrift over hoofdpijn. In zijn teksten zijn ook aura’s herkenbaar, maar dit schreef hij in het hoofdstuk over epilepsie. Toch mogen wij er niet van uitgaan dat die hoofdpijnen van duizenden jaren geleden naar hetzelfde ziektebeeld verwijzen als onze tegenwoordige migraine. Destijds werd hoofdpijn veel vaker veroorzaakt door infectieziekten, zoals malaria en sinusitis (bijholteontsteking). Misschien werd een hierbij optredende halfzijdige hoofdpijn ook wel aangeduid met de term heterocrania of hemicrania.

Schele hoofdpijn

De kennis van de Griekse en Romeinse geneeskunde is via de Arabische geneeskunde in de vroege Middeleeuwen weer in Europa terechtgekomen. Vertalingen van Griekse teksten uit de 16de eeuw verwijzen voor wat migraine betreft dikwijls naar Galenus of Aretaeus. Dat was ook het geval bij de Nederlandse geneeskundige Pratensis oftewel Jacob van der Velde. Pratensis leefde van 1486 tot 1558 en had een praktijk in Zierikzee. Hij was degene die het eerste neurologieboek (1549) schreef. Ook bij Pieter van Foreest (1522-1597) en in de daarop volgende eeuw bij Nicolaas Tulp (1593-1674) treffen we verwijzingen naar Galenus en Aretaeus aan. In die tijd sprak men overigens niet van migraine maar van schele hoofdpijn. In de 17de eeuw schreef Tulp al over een geval van clusterhoofdpijn. Die was volgens hem moeilijker te behandelen dan andere hoofdpijnen. Ook al heel lang bekend is de samenhang tussen migraine en menstruatie. Bij de beroemde Leidse geneeskundige Boerhaave (1668-1738), naar wie in Amsterdam zelfs een kliniek is genoemd, vinden we weinig nieuws over migraine. Ook hij verwees nog naar geschriften van Aretaeus. De eerste complete verhandeling over migraine is te vinden bij de Zwitser Samuel André Tissot (1728-1797) in zijn boek ‘Traité des nerfs’ uit 1780.

Veranderd inzicht

Eigenlijk verandert er pas iets in de 19de eeuw. Het geneeskundig denken krijgt geleidelijk een meer natuurwetenschappelijke basis en daardoor neemt de kennis over migraine toe. Aan de ene kant ontstaat er een groep artsen die de oorzaak van migraine puur in de hersenen en de zenuwen zoekt, dit zijn de aanhangers van de neurogene theorie, Anderzijds is er een groep die de vasculaire theorie ondersteunt, die de oorzaak vooral in de bloedvaten vermoedt. Aan het einde van de 19de eeuw worden er enkele belangrijke boeken over migraine geschreven. Liveing (in ‘Zenuwstormen’) vergelijkt migraine met epilepsie, waarbij hij de term ’nerve storms’ gebruikt. Toch zag men in dat migraine over het algemeen een veel goedaardigere ziekte was dan epilepsie.

Bloedzuigers en stroom

De niet-medicamenteuze behandeling van migraine bestond al sinds de jaartelling uit het uitvoeren van gymnastische oefeningen, onthouding van geestelijke arbeid, wegbranden, of bloedzuigers zetten op de slagaders bij de slaap. Ook prikkeling op de zenuwen en spieren door middel van inductiestroom en prikkeling van een bepaalde zenuwknoop in de hals, alsmede hypnose en massage, werden in de strijd gegooid. Verder adviseerden sommige onderzoekers een verandering van leef- en voedingswijze. Enkele van deze behandelwijzen worden nu nog toegepast. Nu heten ze alternatief. Vroeger was dat regulier.

Broom en morfine

Wat betreft de behandeling met medicijnen werd broom, sinds ongeveer 1850 toegepast bij epilepsie, ook voor migraine geprobeerd. Vanaf 1887 kwamen er verschillende pijnstillende middelen op de markt. Deze werden al dan niet gecombineerd gebruikt. Fenobarbital, geïntroduceerd in 1912 voor de behandeling van epilepsie, ging men geleidelijk, net als broom, ook bij migraine toepassen. Het voorschrijven van anti-epileptica bij migraine, zoals nu valproïnezuur (merknaam: Depakine), is dus al 150 jaar oud. De medicamenteuze behandeling van ernstige migraine in de jaren 1920-1930 in Nederland bestond uit het voorschrijven van aspirine, aminopyrine, cafeïne, broom, luminal en morfine.
Schuurmans Stekhoven waarschuwde al voor het gebruik van overmatig gebruik van dure, vaak buitenlandse, hoofdpijnpoeders en -tabletten. Deze zouden niet alleen niet goed zijn voor maag- en hartpatiënten. Ook de portemonnee van de patiënt, de Nederlandse geneesmiddelenindustrie en de apothekers hadden daaronder te lijden. Schuurmans Stekhoven: ‘Want bij den drogist behoort men geen geneesmiddelen te halen, zelfs geen aspirine.’

Vergiften

Pas tegen 1940 ging men in Nederland migraine behandelen met ergotamine. Dat late tijdstip is eigenlijk opvallend. Het was namelijk al vanaf 1918 in gezuiverde vorm beschikbaar. En al vanaf de 16de eeuw -en mogelijk nog eerder- gebruikte men het in de verloskunde, in de vorm van moederkoorn, vanwege het krampverminderende effect. Uiteindelijk toonden de Amerikanen Harold Wolff en Graham Johnson in 1938 het bloedvatvernauwende effect van ergotamine aan en daarmee de vermoedelijke vasculaire oorzaak van migraine. Opmerkelijk is dat in die tijd strychnine en arsenicum (sterke vergiften!) werden aanbevolen om de weerstand te verhogen.

Triptanen

In de 19de eeuw was men het er al niet over eens of migraine een vasculaire of neurogene oorzaak had. Vandaag de dag is men er ook nog niet uit. De oorzaken worden zelfs in een heel andere hoek gezocht, namelijk de genetische. Onderzoek van de laatste jaren heeft uitgewezen dat zowel zenuwen als bloedvaten een rol spelen. Met de komst van de triptanen is er nu wel een effectieve behandeling voor migrainepatiënten gekomen, een behandeling die veel minder de schadelijk is dan de middelen die voorheen beschikbaar waren. Intussen zijn er de laatste dertig jaar ook middelen op de markt gekomen, die, vaak bij toeval, effectief bleken als middel ter voorkoming van migraine. Een voorbeeld hiervan zijn de bètablokkers. Ik hoop dat de tijd die ik nu als tegenwoordige tijd beschrijf, over niet al te lange tijd geschiedenis zal zijn en dat migraine dan echt genezen kan worden.