Het Europees voetbalkampioenschap in Portugal bijna afgelopen. De Tour de France is gestart. De Olympische Spelen in Athene voor de deur. Van de volwassen vrouwen lijdt 18 procent aan migraine; bij de mannen is dat 6 procent. Migraine komt het meest voor bij mensen tussen de 20 en 40 jaar. Dus sporters moeten daar ook last van hebben.
Dr. Judy C. Lane
Hippocrates (ca. 460 v.C. - ca. 377 v.C.), 'de vader van de geneeskunde', beschreef al hoofdpijn door lichamelijke inspanning. Hij leerde zijn studenten hoofdpijnklachten te herkennen, die ontstaan waren na sportbeoefening of andere zware lichamelijke inspanningen. In moderne tijden schreef Stephen King over inspanningshoofdpijn in zijn boek 'The running man' ('Vlucht naar de top'): 'Als een kreeft, op zijn knieën en onderarmen, kroop Richards achteruit. Hij hijgde als een paard en in de hete, naar olie smakende lucht was het moeilijk om adem te halen. Hij voelde een hevige hoofdpijn opkomen en het leek alsof er dolken aan de achterzijde van zijn ogen werden gedreven.'
Aangezien migraine een aandoening is die vaak in de puberteit ontstaat, is het niet verwonderlijk dat veel mensen, die aan sport deelnemen, migraine hebben. Dat er bij sporten hoofdpijn kan ontstaan is de laatste 20 jaar wel bewezen. Hoe vaak het voorkomt is echter niet bekend. In dit artikel wil ik bespreken hoe bij sportbeoefenaars (atleten) hoofdpijn kan ontstaan en hoe we die kunnen behandelen teneinde hun prestaties te verbeteren.
In mijn praktijk zijn er zowel professionele als amateur-atleten met hoofdpijnklachten. en mijn opvattingen over behandelingsmethodes komen overeen met de theorie van Williams en Nukada. De 4 categorieën van sportgerelateerde hoofdpijn, zoals beschreven wordt door Williams en Nukada *), zijn
In mijn praktijk heb ik deze indeling iets vereenvoudigd, omdat ik denk dat elke zware, regelmatig terugkerende hoofdpijn, migraine genoemd kan worden. Hierbij besef ik wel dat hoofdpijnpatiënten vaak te maken hebben met ‚‚n of meerdere vormen van hoofdpijn.
Inspanningshoofdpijn
Inspanninghoofdpijn is een milde vorm van hoofdpijn, die bij iedere vorm van sportbeoefening kan ontstaan. Het is opvallend dat deze soort hoofdpijn ook kan ontstaan bij gezonde mensen die voorheen geen hoofdpijnklachten hadden. Volgens de criteria van de International Headache Society is de hoofdpijn tweezijdig, bonkend bij het begin van de aanval. Bij diegenen die er aanleg voor hebben, kan de hoofdpijn zich ontwikkelen tot migraine. De hoofdpijn kan 5 minuten tot 24 uur duren. Deze vorm van hoofdpijn zou voorkomen kunnen worden door zware lichamelijke inspanning te vermijden, vooral met heet weer. Voor het onderzoek naar inspanningshoofdpijn is een gegronde medische geschiedenis van de patiënt noodzakelijk. De arts zou de volgende vragen moeten stellen:
Welke lichamelijke inspanningen zijn triggers voor hoofdpijn?
Inspanningshoofdpijn is op verschillende plaatsen van de wereld geconstateerd. Er werden nogal wat meldingen gemaakt bij de Olympische Spelen in Mexico City in 1977. Jonge atleten in zeer goede conditie ontwikkelden donkere vlekken in het gezichtsveld, ernstige pijn aan oogbol, misselijkheid en braken. Aangezien dit tijdens de Spelen ongebruikelijk veel voorkwam, denkt men dit te kunnen wijten aan de hoge ligging van Mexico Stad.
Als de aanvallen 'voorspelbaar' zijn, kan kort voor de sportbeoefening medicatie worden toegediend. Bij veelvuldige aanvallen die niet voorspelbaar zijn is preventieve therapie wellicht de beste keus. Indocid is meest standaard voor inspanningshoofdpijn. Als hoofdpijn zelden voorkomt en voorspelbaar, is kan dit 1 … 2 uur voor het sporten worden ingenomen. Als hoofdpijn vaker voorkomt is de dagelijkse dosis 25 tot 50 mg, 3 keer per dag. Aangezien er waarschijnlijk verband is met migrainegerelateerde hoofdpijn, heeft men vaak het meest baat bij preventieve medicatie.
Inspanningsmigraine
Langdurige lichamelijke inspanning kan een trigger voor migraine zijn bij atleten die daar aanleg voor hebben. De hoofdpijn verdwijnt niet bij het stoppen met sporten. De hoofdpijn kan ontstaan na enige minuten of uren gedurende de sportbeoefening of na beëindiging van de activiteiten. Er werd inspanningshoofdpijn geconstateerd bij 9 procent van 128 personen, aldus het rapport van Williams en Nukada. Uit onderzoek bleek dat dergelijke vormen van hoofdpijn vaak al in de kinder- of tienerjaren begon, bij een gemiddelde leeftijd van 15 jaar. Allen hadden auraverschijnselen en de meesten waren misselijk. Braken en stijfheid van de nek kwamen veelvuldig voor. De hoofdpijn was over het algemeen, matig tot hevig bonkend en kon urenlang aanhouden. Spontane migraine die geen verband hield met sportbeoefening werd ervaren door 55 procent van de personen. Bij 64 procent kwam migraine in de familie voor (genetisch bepaald). De auteurs opperden dat een lage toevoer van zuurstof een trigger voor inspanningshoofdpijn zou kunnen zijn, veroorzaakt door een tot nu toe onbekend mechanisme. Bij hoofdpijn die ontstaat door langdurige inspanning kunnen er meerder triggers zijn, zoals hitte, hoogtes, fel licht, uitdroging en een laag bloedsuikergehalte.
Een interessant geval is dat van een 48-jarige vrouw die altijd, na afloop van haar aerobic oefeningen, hoofdpijn kreeg. Afbouwen had geen positief effect. De verantwoordelijke tweede trigger weet men aan de verandering van oestrogeen therapie, aangezien zij van een pil naar pleister was overgegaan. De combinatie van vaatverwijding door de inspanning, samen met de hormoonpleister, zorgde voor een verhoogde opname van oestrogeen. De hoge dosis oestrogenen was verantwoordelijk voor een vasculaire hoofdpijn. De pleister werd gedurende de sportbeoefening verwijderd en het probleem was opgelost. Men zou de oorzaak van hoofdpijn die bij sportbeoefening ontstaat moeten herzien en zich wellicht meer moeten richten op o.a. voeding, aanpassen van uitrusting, klimaatomstandigheden (zon, grote hoogtes, enz.). Sommige atleten die hoofdpijn kregen bij langduursporten, reageerden goed op indocid, dat zij vooraf hadden ingenomen. Ontstekingsremmende medicatie zou ook uitgeprobeerd kunnen worden.
Migraine door trauma
Migraine door trauma wordt vooral bij kinderen in de puberteit en bij jonge volwassenen geconstateerd. Het is eigenlijk een complexe tijdelijke verstoring van de hersenfunctie, voorafgegaan door een milde stoot of een klap op het hoofd. De aanval kan beginnen met visuele stoornissen zoals tijdelijke blindheid, een verandering van bewustzijnsniveau, halfzijdige verlamming of symptomen in de hersenstam. Een zware hoofdpijn gepaard met misselijkheid en braken is het gevolg.
De eerst symptomen komen 1 (één) tot 10 minuten na de klap op het hoofd en wordt niet veroorzaakt door stoten op andere delen van het lichaam. De duur van de hoofdpijn is gewoonlijk van 1 (‚‚n) tot 24 uur. Het komt zelden voor dat neurologische verschijnselen niet helemaal verdwijnen. Deze postraumatische aanvallen kunnen onterecht worden aangezien voor hersenschuddingen, kneuzingen of acute hevige tot matige bloedingen. Migraine ontstaan door trauma is geconstateerd bij voetbal, American football, volleybal en worstelen. Deze vorm van hoofdpijn is typerend bij jongens en bij jonge mannen, aangezien vooral zij deze sporten beoefenen. Hoewel trauma hier de trigger van de hoofdpijn is, lijken de verschijnselen op andere vormen van migraine. Bij kinderen met traumagerelateerde migraine komt spontane migraine veel vaker voor. Bij 77 procent is erfelijke belasting de oorzaak. Bij de atleet die voetbalt, bestaat nog een bijkomend gevaar voor traumatische, intercraniale (binnen de schedel) bloeding. Volgens het rapport van Bennett zou men pas na grondig neurologisch onderzoek kunnen deelnemen aan verdere sportbeoefening.
Post-traumatische hoofdpijn
Post-traumatische hoofdpijn wil zeggen een hoofdpijnaanval na een blessure. Deze vorm van hoofdpijn heeft direct met trauma te maken aangezien er geen klachten waren v¢¢r de aanval. Door verandering van de hersenstructuur en hersenfunctie wordt aangenomen dat trauma de oorzaak is. Trauma kan de aanleiding zijn ofwel de migraine verergeren als er aanleg voor hoofdpijn aanwezig is. De aanval komt meestal binnen 2 weken na het hoofdtrauma. Ik heb een aantal patiënten behandeld die chronische hoofdpijn ontwikkelden na een schijnbaar milde klap op het hoofd bij basket- of volleybal. Dit soort hoofdpijn kan zowel migraine, spanningshoofdpijn of dagelijkse hoofdpijn zijn met verscheidene vormen van migrainesymptomen. Post-traumatische hoofdpijn zal eerder ontstaan bij reeds 'hoofdpijnpatiënten', dan bij mensen die voorheen geen hoofdpijnklachten hadden en bij wie geen hoofdpijn in de familie voorkomt. Is het onderzoek normaal, dan is het onwaarschijnlijk dat een MRI-scan verder informatie zal toevoegen.
Manieren van behandelen
Behandelingsmethoden kunnen worden verdeeld in regulier en niet-regulier. Het schema zou zich moeten richten op verandering van levensstijl en voedingsfactoren. Biofeedback en training in het beheersen van stress kunnen vooral bij jonge sporters behulpzaam zijn. Veel atleten zijn geinteresseerd in voedingsfactoren. Stoffen die de frequentie en de ernst van aanvallen kunnen verminderen zijn: magnesium (200 mg twee keer per dag) en vitamine B2 (200 mg per dag).
Als de niet-reguliere benadering niets oplevert, wordt medicatie een vereiste, onderverdeeld in preventieve medicijnen en aanvalscouperende medicijnen. Preventieve medicijnen zijn nodig als de patiënt 2 keer per week hoofdpijn heeft, of als de aanvallen heel moeilijk af te breken zijn. Mijn voorkeur gaat uit naar: calciumkanaal blokkers (nicardipine of verapamil). Als die niet helpen, volgt een antidepressivum, bijvoorbeeld seroxat of sertraline (serotonine heropname remmers). Eventueel indometacine. Aanvalscouperende medicijnen zijn: de triptanen, zuurstof of lidoca‹ne.
*) Williams S, Nukada H. Sports and execise headache: Part 1. Prevalence among university students. Br J Sports Med 1994;28:90-95.
Commentaar van de medisch redacteur:
Waarom elke zware hoofdpijn migraine moet worden genoemd is mij een raadsel. Het is beslist onjuist.
Preventief nemen van een middel als indometacine lijkt een slecht idee. Er zijn wel indicaties voor het langdurig nemen van deze medicijnen, maar preventie van deze hoofdpijn na inspanning lijkt mij gezien de mogelijke bijwerkingen af te raden. Misschien geeft dit advies wel het verschil aan tussen het belang van sport voor Amerikanen en Nederlanders!?
Bij de vragen die een arts moet stellen bij inspanningshoofdpijn bij sport hoort zeker het vragen naar inname van water en andere vloeistoffen. Niet genoeg drinken kan een belangrijke oorzaak van hoofdpijn zijn en kan al optreden bij een flinke wandeling op een warme dag. Vraag er vierdaagse-lopers maar eens naar.
Migraine na voetbal treft zowel mensen die al bekend zijn met 'gewone' migraine, maar ook bij sporters zonder eerdere migraine. De arts dient dan naar de ziektegeschiedenis in de familie te vragen. Opvallend vaak hebben ‚‚n of beide ouders migraine.
Bij een eerste aanval van ernstige hoofdpijn bij of na sport moet wel degelijk een oorzaak van hoofdpijn anders dan migraine of inspanningshoofdpijn worden uitgesloten. Niet alleen bloedingen in de hersenen, maar ook scheuren in een slagader in de hals (een zogenaamde dissectie) komen voor als gevolg van (sport)letsels.
Naast posttraumatische hoofdpijn komt posttraumatische migraine voor. Deze migraine treedt meestal binnen enkele dagen of weken na een hoofdletsel op. Hoe vaak en in welke ernst dit optreedt en na welk soort letsel is niet afdoende onderzocht; hier is veel onduidelijk.
Met de medicatieadviezen aan het slot kan ik mij niet erg verenigen en zij passen ook niet in de in Nederland geldende richtlijnen. Voor de hier beschreven aandoeningen zijn er geen goede studies verricht naar werking en bijwerkingen van magnesium, vitamine B2, zuurstof, nicardipine en sertraline.
De heer J.A.M.Kuster is neuroloog te Haarlem, lid van het Medisch Advies College van de Nederlandse Vereniging van Hoofdpijnpatiënten en redactielid van Hoofdzaken
Dr. Judy C. Lane is verbonden aan The Head Pain Center in Englewood, Colorado (VS). Dit artikel is de vertaling en bewerking van Migraine in the Athlete (Semin Neurol 20(2):195-200, 2000). De vertaling is van Geertje van Schayk. Dick de Scally bewerkte.
Terug naar Medisch
Terug naar de Migrainerubriek