Het gevaar van medicijngebruik


Aan bijwerkingen kun je gewend raken

In Nederland vinden per dag 200 ziekenhuisopnamen plaats vanwege bijwerkingen van medicijnen. Dit blijkt uit onderzoek van het Wetenschappelijk Instituut van de Nederlandse Apothekers (Winap). Hoe is dit mogelijk vraagt Agnes van Brussel zich in dit artikel af. Worden medicijnen wel voldoende getest voordat ze op de markt komen? Worden bijwerkingen door artsen, apothekers en patiënten wel in voldoende mate gemeld bij de verantwoordelijke organisaties en wat gebeurt er vervolgens mee? Er is alle reden om uiterst alert te zijn op onverantwoord medicijngebruik.

Agnes van Brussel

Regelmatig halen bijwerkingen van medicijnen het nieuws. Afgelopen jaar was er bijvoorbeeld veel aandacht voor hormonenpillen bij overgangsklachten, die een verhoogde kans op kanker zouden geven. Ook de anticonceptiepil Yasmin kwam in het nieuws omdat er een meisje was overleden aan trombose. Dramatische bijwerkingen in het verleden troffen de Softenonkinderen en de DES-dochters. Het gebruik van Softenon (stofnaam thalidomide) in de eerste weken van de zwangerschap leidde begin jaren zestig tot ongeveer twaalfduizend ernstig mismaakte baby's, doordat men dacht het een onschuldig slaapmiddel was. Ongeveer tien jaar later werd bekend dat DES, een middel om te beschermen tegen vroeggeboorten, ernstige bijwerkingen had voor de moeders en de kinderen. Er kan veel mis gaan met medicijngebruik. In Nederland vinden per dag 200 ziekenhuisopnamen plaats vanwege bijwerkingen van medicijnen. Alle reden om heel zorgvuldig te zijn met het gebruik. Artsen en apothekers hebben die verplichting vanuit hun beroep, maar voor patiënten is het van levensbelang. Migrainepatiënten zijn grootgebruikers van de producten van de farmaceutische industrie. Velen kunnen zich geen leven voorstellen zonder medicijnen. Het slikken is een regelmatig terugkerend ritueel. Men is gewend te slikken, soms zelfs zo sterk dat er sprake is van medicijnafhankelijkheid, die voor weer nieuwe hoofdpijn zorgt. Als het goed is staat achter elk medicijngebruik een arts en achter elke arts een organisatie die patiënten behoedt voor onverantwoord medicijngebruik. Maar niemand kan garanderen dat er in de toekomst geen alarmerende berichten zullen komen over bijvoorbeeld triptangebruik. Veel bijwerkingen blijken pas op de lange duur.

Een nieuw geneesmiddel

De ontwikkeling van een veilig en werkzaam geneesmiddel duurt gemiddeld twaalf jaar. Eerst vindt fundamenteel onderzoek plaats. Nieuwe werkzame stoffen worden ontwikkeld en getest met behulp van dierproeven en cel- en weefselkweken. Daarna vindt gefaseerd onderzoek plaats op proefpersonen, in 3 fasen. In fase 1 vindt onderzoek plaats bij een kleine groep (20 tot 100) gezonde vrijwilligers om na te gaan of het middel het beoogde effect heeft en verdragen wordt in het menselijk lichaam. Ongeveer 70% van de experimentele geneesmiddelen overleeft deze fase. In fase 2 wordt het middel getest op een groep van 200 tot 400 mensen. Uit die tests moet blijken dat het middel inderdaad werkt bij de ziekte of klachten en wat de veiligste dosis is per leeftijd en per lichaamsconditie. Tegelijkertijd worden met proefdieren de langetermijneffecten onderzocht. Circa éénderde van alle middelen overleeft fase 1 en 2. In fase 3 wordt het middel getest op enkele duizenden patiënten. De werking wordt vergeleken met eventueel bestaande middelen of met een placebo, een nepmiddel. De bijwerkingen worden genoteerd. Dan wordt uiteindelijk registratie gevraagd en toestemming om het geneesmiddel op de markt te brengen. Het lijkt er dus op dat geneesmiddelen in deze procedure zorgvuldig getest worden. Toch is er een belangrijk kritiekpunt. Het LBL, Expertisecentrum Leeftijd en Maatschappij, signaleerde dat ouderen onvoldoende zijn vertegenwoordigd onder de geselecteerde proefpersonen terwijl zij wel grote afnemers van medicijnen zijn. Daardoor is er onvoldoende kennis over de werking, dosering en bijwerkingen van de geneesmiddelen bij ouderen.

Beducht

Vaak is het schipperen tussen enerzijds het risico van nog meer slachtoffers, anderzijds het veroorzaken van een paniekreactie, terwijl nog onvoldoende zeker is of de schade echt veroorzaakt wordt door het medicijn. De medische wereld is beducht voor de pers, die altijd in de starthouding staat om eventuele schandalen door bijwerkingen van medicijnen wereldkundig te maken. Ivan Wolffers zegt in zijn medicijnengids: 'In de geschiedenis van geneesmiddelengebruik gedurende de afgelopen 50 jaar vormen de problemen met DES een dramatisch voorbeeld van hoe artsen op grote schaal gretig een middel voorschreven dat geen bewezen positief effect had, maar dat wel nog generaties later nadelige gevolgen heeft.'

Grotere waakzaamheid

Hopelijk hebben beide medicijnenschandalen geleid tot een veel grotere waakzaamheid. Organisaties als het Nederlands Bijwerkingencentrum Lareb en DGV, het Nederlands Instituut voor verantwoord medicijngebruik, zijn daarvoor opgericht. Ze opereren onafhankelijk van de producenten van medicijnen en stellen zich ten doel schadelijk medicijngebruik tegen te gaan. Lareb doet onderzoek naar bijwerkingen naar aanleiding van meldingen en DGV, het Nederlands Instituut voor verantwoord medicijngebruik is meer beleidsmatig bezig met medicijngebruik.

Melden van bijwerkingen

Bij het Lareb melden artsen en apothekers en sinds vorig jaar ook patiënten bijwerkingen (via www.lareb.nl). Elke melding wordt beoordeeld en opgeslagen in een databank. Die gegevens gaan ook naar een Europese databank en een databank van de WHO (World Health Organisation). Lareb doet onderzoek, verzamelt gegevens en geeft die door aan het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG). Die beslist op basis de door Lareb verzamelde informatie of een melding consequenties heeft. In 2003 ontving Lareb 4505 meldingen over bijwerkingen. Het merendeel kwam van artsen, apothekers en de farmaceutische industrie en 257 meldingen kwamen van patiënten. Meer dan eenderde van al deze meldingen kregen van Lareb het etiket 'ernstig'. Dat betekent meldingen die aanleiding hebben gegeven tot het overlijden van een patiënt, een levensbedreigende aandoening, blijvende invaliditeit of een aangeboren aandoening. In zo'n geval worden alle artsen en apothekers geïnformeerd. Meldingen kunnen leiden tot een nieuwe vermelding in een bijsluiter, tot een advies aan artsen om het medicijn niet meer voor te schrijven en in zeldzame gevallen tot doorhaling van een registratie. Het aantal meldingen stijgt weliswaar jaarlijks maar gerelateerd aan het aantal ziekenhuisopnamen veroorzaakt door bijwerkingen is het toch erg weinig. In zijn jaarverslag vermeldt Lareb ook een nieuwe bijwerking van triptanen. Lareb ontving in 2203 zes meldingen van emotionele ontremming oftewel impulsief gedrag na inname van sumatriptan en zolmitriptan. Dat betekent dus oppassen voor de migrainepatiënt en zijn omgeving.

Verantwoord medicijngebruik

Ook bij DGV kunnen patiënten meldingen over bijwerkingen kwijt. Voor de patiënt/consument is het wat verwarrend dat er twee meldpunten zijn, maar gelukkig hebben DGV en Lareb daarover afspraken gemaakt. Lareb krijgt ook de meldingen van DGV en voert het nader onderzoek uit. Achter www.meldpuntmedicijnen.nl zitten behalve DGV ook de Consumentenbond, Wetenschapswinkel Geneesmiddelen Utrecht en verschillende patiëntenverenigingen. Dit meldpunt richt zich meer op de patiënt, terwijl Lareb zich vanouds op de medische beroepsgroepen richt en pas sinds kort ook meldingen van patiënten opneemt. Bezoekers van de website worden uitgenodigd niet alleen negatieve maar ook positieve ervaringen met geneesmiddelen te melden, evenals andere aspecten zoals gebruiksgemak en vergoedingen. Sinds de opening van het meldpunt in mei 2004 heeft DGV 800 meldingen van patiënten binnen gekregen, aanzienlijk meer dan Lareb. In het najaar wil DGV met de resultaten van het meldpunt naar buiten komen.

Overleg huisarts-apotheker

Een andere manieren waarop DGV verantwoord medicijngebruik bevordert is het begeleiden van farmacotherapeutische overleggroepen (FTO's). Dat zijn lokale overlegverbanden van artsen en apothekers die zo'n 6 maal per jaar bij elkaar komen . In dit overleg worden ervaringen uitgewisseld, nieuwe therapieën besproken en afspraken gemaakt over het voorschrijven van medicijnen. Als het goed is wordt in dit overleg heel concreet het eigen voorschrijfgedrag onder de loep genomen aan de hand van de gegevens van de betrokken apothekers en worden er bindende afspraken gemaakt. Dat laatste blijkt niet altijd haalbaar. Er zijn in Nederland 830 FTO-groepen, maar bij minder dan de helft worden bindende afspraken gemaakt over voorschrijfgedrag. DGV stelt zich tot doel het functioneren van de FTO-groepen op zo hoog mogelijk niveau te krijgen en daarmee verantwoord medicijngebruik te bevorderen.

Zelf blijven opletten

De 200 ziekenhuisopnamen per dag door bijwerkingen van medicijnen (8 procent van het totaal van ziekenhuisopnamen) hebben vooral ook te maken met verkeerd gebruik van medicijnen. Verkeerde combinaties veroorzaken de meeste ongelukken. Vooral oudere mensen, die regelmatig van therapie veranderen halen de pillen nog wel eens door elkaar. Van tijd tot tijd roepen apothekers patiënten op om vooral de oude medicijnen in te leveren zodat geen verwarring plaats kan vinden. Ook bij migrainepatiënten is het risico van verkeerde combinaties aanwezig. Verschillende soorten triptanen mogen niet door elkaar gebruikt worden en voor de combinatie van ergotamine en triptanen wordt ook ernstig gewaarschuwd.

Gewenning

Aan bijwerkingen raak je gewend en van tijd tot tijd is het goed om het medicijngebruik eens goed door te lichten en te bespreken met de behandelend arts. Denk bij nieuwe klachten ook aan een mogelijke bijwerking en schroom niet die te melden. En wie opeens al te heftig gaat reageren, echtscheiding overweegt, ontslag op staande voet wil nemen of een bank wil beroven, bedenk dat een bijwerking van triptanen emotionele ontremming is.

Mevrouw Mr. A. M. van Brussel studeerde civiel recht met de specialisatie sociale zekerheid

Uit het blad "Hoofdzaken" van de NVvMP

Terug naar Medisch

Terug naar de Migrainerubriek