Epilepsie is een term die gebruikt wordt voor een breed scala van ziekteverschijnselen. Het betreft meestal chronische, in aanvallen voorkomende aandoeningen die gekenmerkt worden door aanvalsgewijze optreden van bepaalde lichamelijke verschijnselen, gepaard gaand met typische afwijkingen in de golven van de EEG. Epilepsie kan verdeeld worden in gedeeltelijke aanvallen, aanvallen over het hele lichaam, aanvallen waarvan het onduidelijk is (of ze partieel of gegeneraliseerd zijn), en speciale syndromen (situatie gebonden, uitlokkend gebonden, etc.).

Epilepsie en migraine hebben enkele overeenkomstige klinische kenmerken: beide aandoeningen treden op in aanvallen, gaan gepaard met tijdelijke, zich uitbreidende verandering van de functie van het centrale zenuwstelsel. Ze kunnen beide voorafgegaan worden door een aura. Daarnaast is er een aantal gemeenschappelijke uitlokkende factoren (zoals bijvoorbeeld gevolgen van schedelverwonding). Het neurologisch onderzoek tussen de aanvallen door is meestal normaal en is er een overlap in behandeling ter voorkoming van aanvallen, bijvoorbeeld met flunarizine, natrium-valproaat of methysergide. Zowel voor migraine als voor epilepsie geldt dat iedereen onder ongunstige omstandigheden een aanval kan krijgen, terwijl er pas van de ziekte 'migraine' of 'epilepsie' gesproken wordt wanneer de aanvallen steeds terugkeren. Of aanvallen van migraine en epilepsie sporadisch blijven dan wel terugkomen, is waarschijnlijk afhankelijk van een (genetisch bepaalde?) gevoeligheid om op bepaalde uitlokkende factoren te reageren.

Het is dan ook niet vreemd dat de wetenschap zich al bijna een eeuw lang bezighoudt met de vraag of er een relatie tussen epilepsie en migraine bestaat wat betreft zieke organen of organismen. Aan de ene kant zijn er auteurs die geen enkele relatie zien en aan de andere kant zijn er auteurs die van mening zijn dat epilepsie en migraine een gemeenschappelijke basis hebben.

Er zijn diverse typen van epilepsie en diverse vormen van migraine. Het is dus van groot belang om in een studie naar gemeenschappelijke oorzaken eerst aan te geven welke vorm van epilepsie met welke vorm van migraine vergeleken worden. Wij zullen hier eerst de bijzondere vormen van de migraine-epilepsie relatie bespreken, en ons vervolgens richten op een vergelijking tussen 'normale', onafhankelijk van andere ziekten bestaande (in tegenstelling tot symptomatisch) epilepsie en 'normale', onafhankelijk van andere ziekten bestaande (in tegenstelling tot symptomatisch) migraine (met en zonder aura).

A. Bijzondere vormen van migraine - epilepsie relatie.

Hiervan is een aantal categorieën te noemen:
a) Migraine - epilepsie syndromen
b) Gemeenschappelijke oorzaak voor epilepsie die veroorzaakt wordt door een andere ziekte en migraine
c) Migraine leidend tot structurele hersenschade en epilepsie die veroorzaakt wordt door een andere ziekte
d) Migraine-aura als uitlokker voor epilepsie

Ad a) Migraine - epilepsie ziekteverschijnselen ('migralepsie')

Er is een aantal specifieke ziekteverschijnselen beschreven waarbij migraine en epilepsie tegelijkertijd kunnen voorkomen. Er kan hierbij sprake zijn van aanvallen die zowel kenmerken hebben van migraine als van epilepsie, als van 'zelfstandige' migraine en epilepsie bij één en dezelfde persoon. Diverse studies hebben aangetoond dat een groot aantal patiënten met goedaardige epilepsie vanuit het gebied tussen de slapen ook lijdt aan migraine. De migraine-aanvallen treden meestal los van de epileptische aanval op. In de groep van eerstegraads verwanten van kinderen met deze vorm van epilepsie komt veel meer epilepsie voor dan in de gewone populatie, zodat er mogelijk een genetische relatie is tussen deze vorm van epilepsie en migraine. Epilepsie op kinderleeftijd met occipitale paroxysmen wordt gekenmerkt door aanvallen die beginnen met visuele verschijnselen (blindheid, illusies, hallucinaties), gevolgd door halfzijdige samentrekkingen van de spieren (stuipen). In 25% van de aanvallen treedt na een dergelijke epileptische aanval 'migraine-achtige hoofdpijn' op. Migraine kan ook optreden als aankondiging van zo'n epileptische aanval, of geheel los daarvan. Het ziekteverschijnsel van basilaris-migraine, epileptische aanvallen en ernstige op epilepsie gelijkende EEG afwijkingen' is door diverse auteurs beschreven, overigens van een klein aantal patiënten. Het is een relatief goedaardige aandoening waarvan men aanneemt dat het samengaan van migraine en epilepsie op toeval berust.

Ad b) Symptomatische migraine en symptomatische epilepsie

Migraine en epilepsie kunnen beide 'symptomatisch' voorkomen, dat wil zeggen als uiting van een onderliggende ziekte. Er zijn enkele aandoeningen die zowel migraine-aanvallen als epileptische aanvallen als symptomen kunnen hebben. Voorbeelden hiervan zijn afwijkingen in de bloedvaten van de hersenen, zoals een misvormde (slag)ader, en genetisch bepaalde stofwisselingsziekten. Het samengaan van migraine en epilepsie bij dergelijke patiënten zegt natuurlijk niets over een eventuele relatie die stoelt op zieke organen of organismen tussen migraine en epilepsie, maar alleen dat er een gemeenschappelijke uitlokkende factor kan bestaan.

Ad c) Migraine leidend tot epilepsie (en andersom?)

In zeer zeldzame gevallen kan migraine een blijvende hersenbeschadiging veroorzaken ('migraineus infarct'), die dan op zijn beurt als bron voor epileptische aanvallen kan gaan fungeren. Het is erg onwaarschijnlijk (en nog niet beschreven) dat het omgekeerde mechanisme -een epileptische aanval die een structurele of onfunctionele hersenverandering veroorzaakt, die op zijn beurt migraine veroorzaakt- ook bestaat. Er zijn echter wel auteurs die migraine na een epileptische aanval toeschrijven aan door epilepsie veroorzaakte veranderingen in de doorstroming van het bloed in de hersenen.

Ad d) Migraine-aura als uitlokker voor epilepsie

Het is al lang bekend dat een migraine-aura soms kan overgaan in een epileptische aanval. Het EEG toont dan meestal epileptische aanvallen vanuit het achterhoofd. Dit verschijnsel is ook beschreven bij een familie. Recent werden twee patiënten beschreven bij wie de hele ontwikkeling van de migraine-aura tot epileptische aanval met een EEG geregistreerd werd. Waarschijnlijk is er hier sprake van een migraine-aura (en dus mogelijk plaatselijke belemmering van de bloedtoevoer) als uitlokker voor een epileptische aanval.

B. Vergelijking tussen migraine en epilepsie die niet veroorzaakt worden door andere ziekten

Er zijn veel studies gedaan waarbij gekeken is naar de relatie tussen migraine en epilepsie. We zullen hier bespreken:

a) ziekteverschijnselen
b) het vóórkomen
c) de erfelijkheid
d) wat het EEG te zien geeft
e) de toestand van het zenuwstelsel

Ad a) Ziekteverschijnselen

Er is een aantal klinische overeenkomsten tussen migraine en epilepsie (zie ook de inleiding): migraine en epilepsie treden op in aanvallen, kunnen gepaard gaan met tijdelijke neurologische uitval, en kunnen voorafgegaan worden door een aura. Het neurologische onderzoek tussen de aanvallen laat bij beide aandoeningen geen afwijkingen zien. Hoofdpijn kan voorkomen voor, tijdens en na een epileptische aanval. Er zijn zelfs diverse patiënten beschreven die hoofdpijn hadden als enige uiting van bij epilepsie passende EEG-afwijkingen, maar het is de vraag of deze hoofdpijn als migraine beschouwd moet worden. Bij 50% van de patiënten treedt vlak na een epileptische aanval hoofdpijn op met de kenmerken van migraine. Ook misselijkheid, overgevoeligheid voor licht en geluid worden regelmatig gemeld in het kader van een epileptische aanval.

Sinds Bickerstaff het concept van 'basilaris-migraine' beschreef, hoeft bewusteloosheid tijdens een migraine-aanval niet per se op bijkomende epilepsie te wijzen. Spastische spiersamentrekkingen en incontinentie voor urine zijn echter ook gemeld tijdens migraine-aanvallen, maar zeer zelden. De aura van migraine-aanvallen kan klinisch onderscheiden worden van een epileptische aura. Bij migraine is namelijk meestal sprake van zwart-wit patronen met lijnen. Bij epilepsie is er meestal sprake van gekleurde cirkelvormige patronen. De aura bij migraine duurt minuten tot een uur en heeft meestal een typisch spreidend en toenemend karakter. Die van epilepsie duurt enkele seconden.

Ad b) Studies naar het vóórkomen

De meeste epidemiologische studies hebben ernstige tekortkomingen, omdat ze onjuiste methodes (zowel voor de diagnose epilepsie als voor de diagnose migraine is een direct interview met alle personen een vereiste) en onjuiste criteria voor de diagnose gebruikten. Zo zijn er bijvoorbeeld vrijwel geen studies die gebruik maken van goede criteria voor migraine, zoals die van de International Headache Society (IHS). Zowel migraine als epilepsie zijn relatief regelmatig voorkomende aandoeningen, zodat het samengaan van migraine en epilepsie bij één individu zeker ook als 'toevalligheid' mogelijk is, zonder dat het op een gemeenschappelijke ziekte van organen of organismen hoeft te wijzen. In een recente (non-IHS) studie naar migraine bij proefpersonen met epilepsie werd gevonden dat 24% van de proefpersonen tevens migraine had. Omgekeerd hebben zeer veel studies zich beziggehouden met onderzoek naar epilepsie bij proefpersonen met migraine, maar slechts één studie maakte gebruik van de IHS-criteria voor migraine. Deze studie vond dat het aantal migraine-patiënten (proefpersonen) met epilepsie niet hoger was dan normaal. In de oudere literatuur worden zeer wisselende resultaten gevonden. Dat maakt een conclusie onmogelijk.

Ad c) Erfelijke overeenkomsten

Zowel epilepsie als migraine lijken een zeer sterke erfelijke basis te hebben. Het is dus de vraag of een erfelijke aanleg voor epilepsie ook grotere kans op migraine geeft en vice versa. Helaas lijden vrijwel alle familie-studies naar het voorkomen van epilepsie of migraine aan dezelfde tekortkomingen als de epidemiologische studies: slechte criteria, geen controlegroepen en geen directe interviews met alle onderzochte personen. De enige genetische relatie tussen migraine en epilepsie die wel vast lijkt te staan, is die tussen de benigne juveniele epilepsie syndromen en migraine. Ad d) Onderzoek door middel van EEG

EEG-afwijkingen bij epilepsie zijn heel verschillend, maar hebben meestal zeer duidelijke kenmerken. Bij migraine treden wel EEG-afwijkingen op, maar het betreft dan meestal uitslagen zonder duidelijke kenmerken. Recent zijn enkele patiënten beschreven waarbij een migraine-aura overging in een gedeeltelijke epileptische aanval, met de bijbehorende EEG-afwijkingen, maar het betrof hier geen migraine aanval (meer).

Ad e) Overeenkomsten in het zenuwstelsel

Onderzoek naar overeenkomsten in het zenuwstelsel tussen migraine en epilepsie richt zich vooral op een gemeenschappelijke geprikkelde toestand van de hersenschors. Hoewel het hier zeer interessante mogelijkheden betreft is een en ander nog zeer speculatief.

Conclusie

Hoogstwaarschijnlijk is er geen relatie tussen idiopathische migraine en idiopathische epilepsie. Deze conclusie blijft echter onzeker zolang er geen methodisch juiste epidemiologische en genetische studies gedaan zijn. Er is een aantal situaties waarin migraine en epilepsie wel samen voorkomen en een relatie lijken te hebben (zie figuur), maar deze bijzondere situaties geven geen reden voor de conclusie dat er een gemeenschappelijke ziekte van organen of organismen basis moet zijn voor de beide syndromen. De sporadische gevallen waarbij een migraine-aura uitmondt in een epileptische aanval geven aan dat een migraine-aura soms als een (a-specifieke?) trigger kan fungeren voor een epileptische aanval (via belemmering in de bloedtoevoer?). Het lijkt er op dat de uitspraak 'De meest frequente relatie tussen migraine en epilepsie is de verkeerde diagnose' de werkelijkheid het meest benadert.